non omittemus unam etiamnum arandi rationem in transpadana italia bellorum iniuria excogitatam. salassi cum subiectos alpibus depopularentur agros, panicum miliumque iam excrescens temptavere. postquam respuebat natura, inararunt. at illae messes multiplicatae docuere quod nunc vocant artrare, id est aratrare, ut credo, tunc dictum. hoc fit vel incipiente culmo, cum iam se ad bina ternave emiserit folia. nec recens subtrahemus exemplum in treverico agro tertio ante hunc annum conpertum. nam cum hieme praegelida captae segetes essent, reseverunt etiam campos mense martio uberrimasque messes habuerunt.
nunc reliqua cultura tradetur per genera frugum.
siliginem, far, triticum, semen, hordeum occato, sarito, runcato quibus dictum erit diebus. singulae operae cuique generi in iugero sufficient. sarculatio induratam hiberno rigore soli tristitiam laxat temporibus vernis novosque soles admittit. qui sariet, caveat ne frumenti radices subfodiat. triticum, semen, hordeum, fabam bis sarire melius. runcatio, cum seges in articulum exiit, evolsis inutilibus herbis, frugum radices vindicat segetemque discernit a caespite. leguminum cicer eadem quae far desiderat. faba runcari non gestit. quoniam evincit herbas lupinum, occatur tantum. milium et panicum occatur et saritur, non iteratur, non runcatur. silicia et phasioli occantur tantum. sunt genera terrae, quorum ubertas pectinari segetem in herba cogat - cratis et hoc genus dentatae stilis ferreis - , eademque nihilominus et depascuntur. quae depasta sunt, sarculo iterum excitari necessarium. at in bactris, africa, cyrenis omnia haec supervacua fecit indulgentia caeli, et a semente non nisi messibus in arva redeunt, quia siccitas coercet herbas, fruges nocturno tantum rore nutriens. vergilius alternis cessare arva suadet - si patiantur ruris spatia, utilissimum procul dubio est - ; quod si neget condicio, far serendum, unde lupinum aut vicia aut faba sublata sint et quae terram faciant laetiorem. inprimisque et hoc notandum, quaedam propter alia seri obiter, si parum provenere, ut priore diximus volumine, ne eadem saepius dicantur; plurimum enim refert soli cuiusque ratio.
civitas africae in mediis harenis petentibus syrtis leptimque magnam vocatur tacape, felici super omne miraculum riguo solo. ternis fere milibus passuum in omnem partem fons abundat, largus quidem, sed certis horarum spatiis dispensatur inter incolas. palmae ibi praegrandi subditur olea, huic ficus, fico punica, illi vitis, sub vite seritur frumentum, mox legumen, deinde olus, omnia eodem anno, omniaque aliena umbra aluntur. quaterna cubita eius soli in quadratum, nec ut a porrectis metiantur digitis, sed in pugnum contractis, quaternis denariis venundantur. super omnia est bifera vite bis anno vindemiare. et nisi multiplici partu exinaniatur ubertas, pereant luxuria singuli fructus. nunc vero toto anno metitur aliquid, constatque fertilitati non occurrere homines. aquarum quoque differentia magna riguis. est in narbonensi provincia nobilis fons orgae nomine. in eo herbae nascuntur in tantum expetitae bubus, ut mersis capitibus totis eas quaerant. sed illas in aqua nascentes certum est non nisi imbribus ali. ergo suam quisque terram aquamque noverit.
si fuerit illa terra, quam appellavimus teneram, poterit sublato hordeo seri milium, eo condito rapae, his sublatis hordeum rursus vel triticum, sicut in campania, satisque talis terra aratur, cum saritur. alius ordo ut, ubi adoreum fuerit, cesset quattuor mensibus hibernis et vernam fabam recipiat. ante hiemalem ne cesset. nimis pinguis alternari potest ita, ut frumento sublato legumen tertio seratur. gracilior et in annum tertium cesset. frumentum seri quidam vetant nisi in ea, quae proximo anno quieverit.
maximam huius loci partem stercorationis optinet ratio, de qua et priore diximus volumine. hoc tantum nemini inconpertum est, nisi stercorato seri non oportere, quamquam et huic leges sunt propriae. milium, panicum, rapa, napus nisi in stercorato ne seritor. non stercorato frumentum potius quam hordeum seritor. item in novalibus, tametsi in illis fabam seri volunt, eandem ubicumque quam recentissime stercorato solo. autumno aliquid saturus septembri mense fimum in agro acervet, post imbrem utique. si verno erit saturus, per hiemem fimum disponat. iustum est vehes xviii iugero tribui, dispergere caveto, priusquam ares. at iacto semine, si haec omissa sit stercoratio, sequens est, priusquam sarias, ut fimi ex aviariis seminis vice spargas ante pulverem. quod ut hanc quoque curam determinemus, iustum mense singulas vehes fimi redire in singulas pecudes minores, in maiores denas. nisi contingat hoc, male substravisse pecori colonum appareat. sunt qui optime stercorari putent sub diu retibus inclusa pecorum mansione. ager si non stercoretur, alget; si nimium stercoratus est, aduritur, satiusque est id saepe quam supra modum facere. quo calidius solum est, eo minus addi stercoris ratio est.
semen optimum anniculum, bimum deterius, trimum pessimum, ultra sterile; etenim omnium definita generatio est. quod in ima area subsedit, ad semen reservandum est; id enim optimum, quoniam gravissimum, neque alio modo utilius discernitur. quae spica intervallata semina habebit, abicietur. optimum granum, quod rubet et dentibus fractum eundem habet colorem; deterius, cui plus intus albi est. certum terras alias plus seminis recipere, alias minus, religiosumque inde et primum colonis augurium, cum avidius accipiat: esurire creditur et comesse semen. sationem locis umidis celerius fieri ratio est, ne semen imbre putrescat; siccis serius, ut pluviae sequantur nec diu iacens atque non concipiens evanescat; itemque festinata satione densum spargi semen, quia tarde concipiat, serotina rarum, quia densitate nimia necetur. artis quoque cuiusdam est aequaliter spargere. manus utique congruere debet cum gradu semperque cum dextro pede. fit quoque quorundam occulta ratione, quod sors genialis atque fecunda est. non transferendum est ex frigidis locis semen in calida, neque ex praecocibus in serotina nihilque in contrarium, ut praecepere quidam falsa diligentia.
serere in iugera temperato solo iustum est tritici aut siliginis modios v, farris aut seminis, quod frumenti genus ita appellamus, x, hordei vi, fabae quinta amplius quam tritici, viciae vii, ciceris et cicerculae et pisi iii, lupini x, lentis iii - sed hanc cum fimo arido seri volunt - , ervi vi, siliciae vi, passiolorum iiii, pabuli xx, milii, panici sextarios iiii, pingui solo plus, gracili minus. est et alia distinctio: in denso aut cretoso aut uliginoso tritici aut siliginis modios vi, in soluta terra et sicca et laeta iiii. macie enim solum, nisi rarum culmum habeat, spicam minutam facit et inanem; pinguia arva ex uno semine fruticem numerosum fundunt densamque segetem ex raro semine emittunt. ergo inter quattuor et sex modios, pro natura soli quinta minus seri plusve praecipiunt; item in consito aut clivoso, ut in macro. hoc pertinet oraculum illud magno opere custodiendum: “segetem ne defrudes.” adiecit his attius in praxidica, ut sereretur, cum luna esset in ariete, geminis, leone, libra, aquario, zoroastres sole scorpionis duodecim partes transgresso, cum luna esset in tauro.
sequitur huc dilata et maxima indigens cura de tempore fruges serendi quaestio magnaque ex parte rationi siderum conexa; quamobrem sententias omnium in primis ad id pertinentes exponemus. hesiodus, qui princeps hominum de agricultura praecepit, unum tempus serendi tradidit a vergiliarum occasu. scribebat enim in boeotia helladis, ubi ita seri diximus. inter diligentissimos convenit, ut in alitum quadripedumque genitura, esse quosdam ad conceptum impetus et terrae. hoc graeci ita definiunt, cum sit calida et umida. vergilius triticum et far a vergiliarum occasu seri iubet, hordeum inter aequinoctium autumni et brumam, viciam vero et passiolos et lentem boote occidente. quo fit, ut horum siderum aliorumque exortus et occasus digerendi sint in suos dies. sunt qui et ante vergiliarum occasum seri iubeant, dumtaxat in arida terra calidisque provinciis; custodiri enim semen, corrumpente umore, et a proximo imbre uno die erumpere; alii statim ab occasu vergiliarum - sequi imbres a septimo fere die - ; aliqui in frigidis ab aequinoctio autumni, in calidis serius, ne ante hiemem luxurient. inter omnes autem convenit circa brumam serendum non esse, magno argumento, quoniam hiberna semina, cum ante brumam sata sint, septimo die erumpant; si post brumam, vix quadragesimo. sunt qui properent atque ita pronuntient, festinatam sementem saepe decipere, serotinam semper. e contrario alii vel vere potius serendum quam malo autumno atque, ubi fuerit necesse, inter favonium et vernum aequinoctium. quidam omissa caelesti subtilitate temporibus definiunt: vere linum et avenam et papaver atque, uti nunc etiam transp
adani servant, usque in quinquatrus, fabam, siliginem novembri mense, far septembri extremo usque in idus octobres, alii post hunc diem in kal. novembres. ita his nulla naturae cura est, illis nimia, et ideo caeca subtilitas, cum res geratur inter rusticos litterarumque expertes, non modo siderum. et confitendum est caelo maxime constare ea, quippe vergilio iubente praedisci ventos ante omnia ac siderum mores neque aliter quam navigantibus servari. spes ardua, inmensa, misceri posse caelestem divinitatem inperitiae rusticae, sed temptanda iam grandi vitae emolumento. prius tamen sideralis difficultas, quam sensere etiam periti, subicienda contemplationi est, quo deinde laetior mens discedat a caelo et facta sentiat, quae futura praenosci non possint.
primum omnium dierum ipsorum anni solisque motus prope inexplicabilis ratio est, ad ccclxv adiciente anno intercalario diei noctisque quadrantes. ita fit, ut tradi non possint certa siderum tempora. accedit confessa rerum obscuritas, nunc praecurrente nec paucis diebus tempestatum significatu, quod προχειμάζειν graeci vocant, nunc postveniente, quod ἐπιχειμάζειν, et plerumque alias celerius, alias tardius caeli effectu ad terram deciduo: vulgo serenitate reddita confectum sidus audimus. praeterea cum omnia haec statis sideribus caeloque adfixis constent, interveniunt motus stellarum, grandinum, imbrium, et ipsi non levi effectu, ut docuimus, turbantque conceptae spei ordinem. idque, ne nobis tantum putemus accidere, et reliqua fallit animalia sagaciora circa hoc, ut quo vita eorum constet, aestivasque alites praeposteri aut praeproperi rigores necant, hibernas aestus. ideo vergilius errantium quoque siderum rationem ediscendam praecipit, admonens observandum frigidae saturni stellae transitum. sunt qui certissimum veris indicium arbitrentur ob infirmitatem animalis papiliones. sed eo ipso anno, cum commentaremur haec, notatum est, proventum eorum ter repetito frigore extinctum advenasque volucres a. d. vi. kal. febr. spem veris adtulisse mox saevissima hieme conflictatas. res anceps primum omnium a caelo peti legem, deinde eam argumentis esse quaerendam. super omnia est mundi convexitatis terrarumque globi differentia, eodem sidere alio tempore aliis aperiente se gentibus, quo fit, ut causa eius non isdem diebus ubique valeat. addidere difficultatem et auctores diversis in locis observando, mox etiam in isdem diversa prodendo. tres autem fuere sectae, chaldaea, aegyptia, graeca. his addidit quartam apud nos caesar dictator annos ad solis cursum redigens singulos sosigene perito scientiae eius adhibito; et ea ipsa ratio postea conperto errore correcta est ita, ut duodecim annis continuis non intercalaretur, quia coeperat ad sidera annus morari, qui prius antecedebat. et sosigenes ipse trinis commentationibus - quamquam diligentior ceteris, non cessavit tamen addubitare ipse semet corrigendo - et auctores prodidere ea, quos praetexuimus volumini huic, raro ullius sententia cum alio congruente. minus hoc in reliquis mirum, quos diversi excusaverint tractus. eorum, qui in eadem regione dissedere, unam discordiam ponemus exempli gratia: occasum matutinum vergiliarum hesiodus - nam huius quoque nomine exstat astrologia - tradidit fieri, cum aequinoctium autumni conficeretur, thales xxv die ab aequinoctio, anaximander xxxi, euctemon xliiii, eudoxus xlviii. nos sequimur observationem caesaris maxime; haec erit italiae ratio. dicemus autem et aliorum placita, quoniam non unius terrae, sed totius naturae interpretes sumus, non auctoribus positis - id enim verbosum est - , sed regionibus. legentes tantum meminerint brevitatis gratia, cum attica nominata fuerit, simul intellegere cycladas insulas; cum macedonia, magnesiam, threciam; cum aegyptus, phoenicen, cyprum, ciliciam; cum boeotia, locridem, phocidem et finitimos semper tractus; cum hellespontus, chersonesum et continentia usque atho montem; cum ionia, asiam et insulas asiae; cum peloponnesus, achaiam et ad vesperam iacentes terras. chaldaei assyriam et babyloniam demonstrabunt. africam, hispanias, gallias sileri non erit mirum; nemo enim observavit in iis, qui proderet siderum exortus. non tamen difficili ratione dinoscentur in illis quoque terris digestione circulorum, quam in sexto volumine fecimus, qua cognatio caeli non gentium modo, verum urbium quoque singularum intellegitur. ergo ex iis terris, quas nominavimus, sumpta convexitate circuli pertinentis ad quas quisque quaeret terras, iidem erunt siderum exortus per omnium circulorum pares umbras. indicandum et illud, tempestates ipsas cardines suos habere quadrinis annis, et easdem non magna differentia reverti ratione solis, octonis vero augeri easdem, centesima revolvente se luna.
omnis autem ratio observata est tribus modis, exortu siderum occasuque et ipsorum temporum cardinibus. exortus occasusque binis modis intelleguntur. aut enim adventu solis occultantur stellae et conspici desinunt aut eiusdem abscessu proferunt se, ut emersum hoc melius quam exortum consuetudo dixisset et illud occultationem potius quam occasum. alio modo, quo die incipiunt apparere vel desinunt oriente sole aut occidente, matutini vespertinive cognominati, prout alteruter eorum mane vel crepusculo contingit. dodrantes horarum, cum minimum, intervalla ea desiderant ante solis ortum vel post occasum, ut aspici possint. praeterea bis quaedam exoriuntur et occidunt, omnisque sermo de iis est stellis, quas adhaerere caelo diximus.
cardines temporum quadripertita anni distinctione constant per incrementa lucis. augetur haec a bruma et aequatur noctibus verno aequinoctio diebus xc horis tribus, dein superat noctes ad solstitium diebus xciiii horis xii; ... usque ad aequinoctium autumni, et tum aequata diei procedit nox ex eo ad brumam diebus lxxxviii horis tribus - horae nunc in omni accessione aequinoctiales, non cuiuscumque diei, significantur - , omnesque eae differentiae fiunt in octavis partibus signorum, bruma capricorni a. d. viii kal. ian. fere, aequinoctium vernum arietis, solstitium cancri, alterumque aequinoctium librae, qui et ipsi dies raro non aliquos tempestatum significatus habent. rursus hi cardines singulis etiamnum articulis temporum dividuntur, per media omnes dierum spatia, quoniam inter solstitium et aequinoctium autumni fidiculae occasus autumnum inchoat die xlvi, ab aequinoctio eo ad brumam vergiliarum matutinus occasus hiemem die xliiii, inter brumam et aequinoctium die xlv flatus favoni vernum tempus, ab aequinoctio verno initium aestatis die xlviii vergiliarum exortus matutinus. nos incipiemus a sementibus frumenti, hoc est vergiliarum occasu matutino. nec deinde parvorum siderum mentione concidenda ratio est et difficultas rerum augenda, cum sidus vehemens orionis isdem diebus longo decedat spatio.
sementibus tempora plerique praesumunt et ab xi die autumnalis aequinoctii fruges serunt, novem a coronae exortu continuis diebus certo prope imbrium promisso, xenophon non antequam deus signum dederit. hoc cicero noster imbre fieri interpretatus est, cum sit vera ratio non prius serendi quam folia coeperint decidere. hoc ipso vergiliarum occasu fieri putant aliqui a. d. iii idus novembris, ut diximus, servantque id sidus etiam vestis institores, et est in caelo notatu facillimum. ergo ex occasu eius de hieme augurantur quibus est cura insidiandi, negotiatores avari. ita nubilo occasu pluviosam hiemem denuntiat, statimque augent lacernarum pretia; sereno asperam, et reliquarum vestium accendunt. sed ille indocilis caeli agricola hoc signum habeat inter suos vepres humumque suam aspiciens: cum folia viderit decidua. sic iudicetur anni temperies, alibi tardius, alibi maturius. ita enim sentitur, ut caeli locique adficit natura, idque in hac ratione praecellit, quod eadem et in mundo publica est et unicuique loco peculiaris. miretur hoc qui non meminerit ipso brumali die puleium in carnariis florere. adeo nihil occultum esse natura voluit. et serendi igitur hoc dedit signum. haec est vera interpretatio argumenta naturae secum adferens, quippe sic terram peti suadet promittitque quandam stercoris vicem et contra rigores terram satusque operiri a se nuntiat ac monet festinare.
Varro in fabae utique satu hanc observationem custodiri praecepit. alii plena luna serendam, lentim vero a vicesima quinta ad tricesimam, viciam quoque iisdem lunae diebus. ita demum sine limacibus fore. quidam pabuli causa sic iubent seri, seminis autem vere.
est et alia manifestior ratio mirabiliore naturae providentia, in qua ciceronis sententiam ipsius verbis subsignabimus:
“iam vero semper viridis semperque gravata
lentiscus triplici solita est grandescere fetu
ter fruges fundens tria tempora monstrat
arandi.” ex his unum hoc erit idem et lino ac papaveri serendo. cato de papavere ita tradit: “virgas
et sarmenta, quae tibi usioni supererunt, in segete comburito. ubi eas combusseris, ibi papaver serito.” silvestre in miro usu est melle decoctum ad faucium remedia, visque somnifera etiam sativo. et hactenus de hiberna semente. verum ut pariter omnis culturae quoddam breviarium peragatur, eodem tempore conveniet arbores stercorare, adcumulare item vineas - sufficit in iugerum opera - et, ubi patietur loci ratio, arbusta ac vineas putare, solum seminariis bipalio praeparare, incilia aperire, aquam de agro pellere, torcular lavare et recondere. a kal. novemb. gallinis ova supponere nolito, donec bruma conficiatur. in eum diem ternadena subicito aestate tota, hieme pauciora, non tamen infra novena. democritus talem futuram hiemem arbitratur, qualis fuerit brumae dies et circa eum terni; item solstitio aestatem. circa brumam plerisque bis septeni halcyonum feturae ventorum quiete molliunt caelum. sed et in his et in aliis omnibus ex eventu significationum intellegi sidera debebunt, non ad dies utique praefinitos expectari tempestatum vadimonia.
per brumam vitem ne colito. vina tum defaecari vel etiam diffundi hyginus suadet a confecta ea septimo die, utique si septima luna conpetat; cerasa circa brumam seri. bubus glandem tum adspergi convenit in iuga singula modios. largior valetudinem infestat, et quocumque tempore detur, si minus xxx diebus continuis data sit, narrant verna scabie poenitere. materiae caedendae tempus hoc dedimus. reliqua opera nocturna maxime vigilia constent, cum sint noctes tanto ampliores, qualos, crates, fiscinas texere, faces incidere, ridicas praeparare interdiu xxx, palos lx et in lucubratione vespertina ridicas v, palos x, totidem antelucana.
a bruma in favonium caesari nobilia sidera significant, iii kal. ian. matutino canis occidens, quo die atticae et finitimis regionibus aquila vesperi occidere traditur. pridie nonas ian. caesari delphinus matutino exoritur et postero die fidicula, quo aegypto sagitta vesperi occidit. item ad vi idus ian. eiusdem delphini vespertino occasu continui dies hiemant italiae, et cum sol in aquarium sentiatur transire, quod fere xvi kal. feb. evenit. viii kal. stella regia appellata tuberoni in pectore leonis occidit matutina, et pridie nonas feb. fidicula vespera. huius temporis novissimis diebus, ubicumque patietur caeli ratio, terram ad rosaria et vineae satum vertere bipalio oportet - iugero operae lxx sufficiunt - , fossas purgare aut novas facere, antelucanis ferramenta acuere, manubria aptare, dolia quassa sarcire, ovium tegimenta concinnare ipsarumque lanas scabendo purgare.
Delphi Complete Works of Pliny the Elder Page 342
