Complete Works of Virgil

Home > Other > Complete Works of Virgil > Page 295
Complete Works of Virgil Page 295

by Virgil


  constituunt, decorantque super fulgentibus armis.

  pars calidos latices et aena undantia flammis

  expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt.

  fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt 220

  purpureasque super uestis, uelamina nota,

  coniciunt. pars ingenti subiere feretro,

  triste ministerium, et subiectam more parentum

  auersi tenuere facem. congesta cremantur

  turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. 225

  postquam conlapsi cineres et flamma quieuit,

  reliquias uino et bibulam lauere fauillam,

  ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.

  idem ter socios pura circumtulit unda

  spargens rore leui et ramo felicis oliuae, 230

  lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba.

  at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

  imponit suaque arma uiro remumque tubamque

  monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo

  dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. 235

  His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.

  spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu,

  scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

  quam super haud ullae poterant impune uolantes

  tendere iter pennis: talis sese halitus atris 240

  faucibus effundens supera ad conuexa ferebat.

  [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]

  quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos

  constituit frontique inuergit uina sacerdos,

  et summas carpens media inter cornua saetas 245

  ignibus imponit sacris, libamina prima,

  uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.

  supponunt alii cultros tepidumque cruorem

  succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam

  Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori 250

  ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam;

  tum Stygio regi nocturnas incohat aras

  et solida imponit taurorum uiscera flammis,

  pingue super oleum fundens ardentibus extis.

  ecce autem primi sub limina solis et ortus 255

  sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri

  siluarum, uisaeque canes ululare per umbram

  aduentante dea. ‘procul, o procul este, profani,’

  conclamat uates, ‘totoque absistite luco;

  tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: 260

  nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.’

  tantum effata furens antro se immisit aperto;

  ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat.

  Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes

  et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, 265

  sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro

  pandere res alta terra et caligine mersas.

  Ibant obscuri sola sub nocte per umbram

  perque domos Ditis uacuas et inania regna:

  quale per incertam lunam sub luce maligna 270

  est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra

  Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

  uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

  Luctus et ultrices posuere cubilia Curae,

  pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, 275

  et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,

  terribiles uisu formae, Letumque Labosque;

  tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis

  Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum,

  ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens 280

  uipereum crinem uittis innexa cruentis.

  in medio ramos annosaque bracchia pandit

  ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo

  uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.

  multaque praeterea uariarum monstra ferarum, 285

  Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes

  et centumgeminus Briareus ac belua Lernae

  horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,

  Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.

  corripit hic subita trepidus formidine ferrum 290

  Aeneas strictamque aciem uenientibus offert,

  et ni docta comes tenuis sine corpore uitas

  admoneat uolitare caua sub imagine formae,

  inruat et frustra ferro diuerberet umbras.

  Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. 295

  turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges

  aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.

  portitor has horrendus aquas et flumina seruat

  terribili squalore Charon, cui plurima mento

  canities inculta iacet, stant lumina flamma, 300

  sordidus ex umeris nodo dependet amictus.

  ipse ratem conto subigit uelisque ministrat

  et ferruginea subuectat corpora cumba,

  iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus.

  huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, 305

  matres atque uiri defunctaque corpora uita

  magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

  impositique rogis iuuenes ante ora parentum:

  quam multa in siluis autumni frigore primo

  lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto 310

  quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus

  trans pontum fugat et terris immittit apricis.

  stabant orantes primi transmittere cursum

  tendebantque manus ripae ulterioris amore.

  nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, 315

  ast alios longe summotos arcet harena.

  Aeneas miratus enim motusque tumultu

  ‘dic,’ ait, ‘o uirgo, quid uult concursus ad amnem?

  quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas

  hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?’ 320

  olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos:

  ‘Anchisa generate, deum certissima proles,

  Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem,

  di cuius iurare timent et fallere numen.

  haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; 325

  portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti.

  nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

  transportare prius quam sedibus ossa quierunt.

  centum errant annos uolitantque haec litora circum;

  tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.’ 330

  constitit Anchisa satus et uestigia pressit

  multa putans sortemque animo miseratus iniquam.

  cernit ibi maestos et mortis honore carentis

  Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,

  quos simul a Troia uentosa per aequora uectos 335

  obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.

  Ecce gubernator sese Palinurus agebat,

  qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat,

  exciderat puppi mediis effusus in undis.

  hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, 340

  sic prior adloquitur: ‘quis te, Palinure, deorum

  eripuit nobis medioque sub aequore mersit?

  dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,

  hoc uno responso animum delusit Apollo,

  qui fore te ponto incolumem finisque canebat 345

  uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?’

  ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit,

  dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.

  namque gubernaclum multa ui forte reuulsum,

  cui datus haerebam custos cursusque regebam, 350

  praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro

  non ullum pro me tantum cepisse timorem,

  quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,

  deficeret tantis nauis surgentibus undis.

  tris Notus hibernas imme
nsa per aequora noctes 355

  uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto

  prospexi Italiam summa sublimis ab unda.

  paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,

  ni gens crudelis madida cum ueste grauatum

  prensantemque uncis manibus capita aspera montis 360

  ferro inuasisset praedamque ignara putasset.

  nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti.

  quod te per caeli iucundum lumen et auras,

  per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

  eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram 365

  inice, namque potes, portusque require Velinos;

  aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix

  ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum

  flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),

  da dextram misero et tecum me tolle per undas, 370

  sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.’

  talia fatus erat coepit cum talia uates:

  ‘unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?

  tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum

  Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? 375

  desine fata deum flecti sperare precando,

  sed cape dicta memor, duri solacia casus.

  nam tua finitimi, longe lateque per urbes

  prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt

  et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, 380

  aeternumque locus Palinuri nomen habebit.’

  his dictis curae emotae pulsusque parumper

  corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

  Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant.

  nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda 385

  per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae,

  sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:

  ‘quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

  fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum.

  umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: 390

  corpora uiua nefas Stygia uectare carina.

  nec uero Alciden me sum laetatus euntem

  accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

  dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent.

  Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit 395

  ipsius a solio regis traxitque trementem;

  hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.’

  quae contra breuiter fata est Amphrysia uates:

  ‘nullae hic insidiae tales (absiste moueri),

  nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro 400

  aeternum latrans exsanguis terreat umbras,

  casta licet patrui seruet Proserpina limen.

  Troius Aeneas, pietate insignis et armis,

  ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

  si te nulla mouet tantae pietatis imago, 405

  at ramum hunc’ (aperit ramum qui ueste latebat)

  ‘agnoscas.’ tumida ex ira tum corda residunt;

  nec plura his. ille admirans uenerabile donum

  fatalis uirgae longo post tempore uisum

  caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. 410

  inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,

  deturbat laxatque foros; simul accipit alueo

  ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba

  sutilis et multam accepit rimosa paludem.

  tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque 415

  informi limo glaucaque exponit in ulua.

  Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

  personat aduerso recubans immanis in antro.

  cui uates horrere uidens iam colla colubris

  melle soporatam et medicatis frugibus offam 420

  obicit. ille fame rabida tria guttura pandens

  corripit obiectam, atque immania terga resoluit

  fusus humi totoque ingens extenditur antro.

  occupat Aeneas aditum custode sepulto

  euaditque celer ripam inremeabilis undae. 425

  Continuo auditae uoces uagitus et ingens

  infantumque animae flentes, in limine primo

  quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos

  abstulit atra dies et funere mersit acerbo;

  hos iuxta falso damnati crimine mortis. 430

  nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:

  quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum

  consiliumque uocat uitasque et crimina discit.

  proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum

  insontes peperere manu lucemque perosi 435

  proiecere animas. quam uellent aethere in alto

  nunc et pauperiem et duros perferre labores!

  fas obstat, tristisque palus inamabilis undae

  alligat et nouies Styx interfusa coercet.

  nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem 440

  Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.

  hic quos durus amor crudeli tabe peredit

  secreti celant calles et myrtea circum

  silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.

  his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen 445

  crudelis nati monstrantem uulnera cernit,

  Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia

  it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus

  rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.

  inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido 450

  errabat silua in magna; quam Troius heros

  ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras

  obscuram, qualem primo qui surgere mense

  aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,

  demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: 455

  ‘infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo

  uenerat exstinctam ferroque extrema secutam?

  funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,

  per superos et si qua fides tellure sub ima est,

  inuitus, regina, tuo de litore cessi. 460

  sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

  per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

  imperiis egere suis; nec credere quiui

  hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

  siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. 465

  quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.’

  talibus Aeneas ardentem et torua tuentem

  lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.

  illa solo fixos oculos auersa tenebat

  nec magis incepto uultum sermone mouetur 470

  quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.

  tandem corripuit sese atque inimica refugit

  in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi

  respondet curis aequatque Sychaeus amorem.

  nec minus Aeneas casu percussus iniquo 475

  prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

  Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant

  ultima, quae bello clari secreta frequentant.

  hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

  Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, 480

  hic multum fleti ad superos belloque caduci

  Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens

  ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,

  tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,

  Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. 485

  circumstant animae dextra laeuaque frequentes,

  nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari

  et conferre gradum et ueniendi discere causas.

  at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges

  ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, 490

  ingenti trepidare metu; pars uertere terga,

  ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem

  exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.

  Atqu
e hic Priamiden laniatum corpore toto

  Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, 495

  ora manusque ambas, populataque tempora raptis

  auribus et truncas inhonesto uulnere naris.

  uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem

  supplicia, et notis compellat uocibus ultro:

  ‘Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500

  quis tam crudelis optauit sumere poenas?

  cui tantum de te licuit? mihi fama suprema

  nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum

  procubuisse super confusae stragis aceruum.

  tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem 505

  constitui et magna manis ter uoce uocaui.

  nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui

  conspicere et patria decedens ponere terra.’

  ad quae Priamides: ‘nihil o tibi, amice, relictum;

  omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. 510

  sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae

  his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.

  namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

  egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.

  cum fatalis equus saltu super ardua uenit 515

  Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo,

  illa chorum simulans euhantis orgia circum

  ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat

  ingentem et summa Danaos ex arce uocabat.

  tum me confectum curis somnoque grauatum 520

  infelix habuit thalamus, pressitque iacentem

  dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.

  egregia interea coniunx arma omnia tectis

  emouet, et fidum capiti subduxerat ensem:

  intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, 525

  scilicet id magnum sperans fore munus amanti,

  et famam exstingui ueterum sic posse malorum.

  quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una

  hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais

  instaurate, pio si poenas ore reposco. 530

  sed te qui uiuum casus, age fare uicissim,

  attulerint. pelagine uenis erroribus actus

  an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat,

  ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?’

  Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis 535

  iam medium aetherio cursu traiecerat axem;

  et fors omne datum traherent per talia tempus,

  sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est:

  ‘nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.

  hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: 540

  dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,

  hac iter Elysium nobis; at laeua malorum

  exercet poenas et ad impia Tartara mittit.’

  Deiphobus contra: ‘ne saeui, magna sacerdos;

 

‹ Prev