Complete Works of Virgil

Home > Other > Complete Works of Virgil > Page 300
Complete Works of Virgil Page 300

by Virgil


  insequitur; nos si pellant nihil afore credunt

  quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,

  et mare quod supra teneant quodque adluit infra.

  accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150

  pectora, sunt animi et rebus spectata iuuentus.’

  Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis

  iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.

  tum sic pauca refert: ‘ut te, fortissime Teucrum,

  accipio agnoscoque libens! ut uerba parentis 155

  et uocem Anchisae magni uultumque recordor!

  nam memini Hesionae uisentem regna sororis

  Laomedontiaden Priamum Salamina petentem

  protinus Arcadiae gelidos inuisere finis.

  tum mihi prima genas uestibat flore iuuentas, 160

  mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum

  Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat

  Anchises. mihi mens iuuenali ardebat amore

  compellare uirum et dextrae coniungere dextram;

  accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165

  ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas

  discedens chlamydemque auro dedit intertextam,

  frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.

  ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,

  et lux cum primum terris se crastina reddet, 170

  auxilio laetos dimittam opibusque iuuabo.

  interea sacra haec, quando huc uenistis amici,

  annua, quae differre nefas, celebrate fauentes

  nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.’

  Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175

  pocula gramineoque uiros locat ipse sedili,

  praecipuumque toro et uillosi pelle leonis

  accipit Aenean solioque inuitat acerno.

  tum lecti iuuenes certatim araeque sacerdos

  uiscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 180

  dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.

  uescitur Aeneas simul et Troiana iuuentus

  perpetui tergo bouis et lustralibus extis.

  Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

  rex Euandrus ait: ‘non haec sollemnia nobis, 185

  has ex more dapes, hanc tanti numinis aram

  uana superstitio ueterumque ignara deorum

  imposuit: saeuis, hospes Troiane, periclis

  seruati facimus meritosque nouamus honores.

  iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190

  disiectae procul ut moles desertaque montis

  stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.

  hic spelunca fuit uasto summota recessu,

  semihominis Caci facies quam dira tenebat

  solis inaccessam radiis; semperque recenti 195

  caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis

  ora uirum tristi pendebant pallida tabo.

  huic monstro Volcanus erat pater: illius atros

  ore uomens ignis magna se mole ferebat.

  attulit et nobis aliquando optantibus aetas 200

  auxilium aduentumque dei. nam maximus ultor

  tergemini nece Geryonae spoliisque superbus

  Alcides aderat taurosque hac uictor agebat

  ingentis, uallemque boues amnemque tenebant.

  at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205

  aut intractatum scelerisue doliue fuisset,

  quattuor a stabulis praestanti corpore tauros

  auertit, totidem forma superante iuuencas.

  atque hos, ne qua forent pedibus uestigia rectis,

  cauda in speluncam tractos uersisque uiarum 210

  indiciis raptor saxo occultabat opaco;

  quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.

  interea, cum iam stabulis saturata moueret

  Amphitryoniades armenta abitumque pararet,

  discessu mugire boues atque omne querelis 215

  impleri nemus et colles clamore relinqui.

  reddidit una boum uocem uastoque sub antro

  mugiit et Caci spem custodita fefellit.

  hic uero Alcidae furiis exarserat atro

  felle dolor: rapit arma manu nodisque grauatum 220

  robur, et aerii cursu petit ardua montis.

  tum primum nostri Cacum uidere timentem

  turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro

  speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.

  ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225

  deiecit saxum, ferro quod et arte paterna

  pendebat, fultosque emuniit obice postis,

  ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque

  accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

  dentibus infrendens. ter totum feruidus ira 230

  lustrat Auentini montem, ter saxea temptat

  limina nequiquam, ter fessus ualle resedit.

  stabat acuta silex praecisis undique saxis

  speluncae dorso insurgens, altissima uisu,

  dirarum nidis domus opportuna uolucrum. 235

  hanc, ut prona iugo laeuum incumbebat ad amnem,

  dexter in aduersum nitens concussit et imis

  auulsam soluit radicibus, inde repente

  impulit; impulsu quo maximus intonat aether,

  dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 240

  at specus et Caci detecta apparuit ingens

  regia, et umbrosae penitus patuere cauernae,

  non secus ac si qua penitus ui terra dehiscens

  infernas reseret sedes et regna recludat

  pallida, dis inuisa, superque immane barathrum 245

  cernatur, trepident immisso lumine Manes.

  ergo insperata deprensum luce repente

  inclusumque cauo saxo atque insueta rudentem

  desuper Alcides telis premit, omniaque arma

  aduocat et ramis uastisque molaribus instat. 250

  ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,

  faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)

  euomit inuoluitque domum caligine caeca

  prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro

  fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255

  non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem

  praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam

  fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.

  hic Cacum in tenebris incendia uana uomentem

  corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 260

  elisos oculos et siccum sanguine guttur.

  panditur extemplo foribus domus atra reuulsis

  abstractaeque boues abiurataeque rapinae

  caelo ostenduntur, pedibusque informe cadauer

  protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265

  terribilis oculos, uultum uillosaque saetis

  pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.

  ex illo celebratus honos laetique minores

  seruauere diem, primusque Potitius auctor

  et domus Herculei custos Pinaria sacri 270

  hanc aram luco statuit, quae maxima semper

  dicetur nobis et erit quae maxima semper.

  quare agite, o iuuenes, tantarum in munere laudum

  cingite fronde comas et pocula porgite dextris,

  communemque uocate deum et date uina uolentes.’ 275

  dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra

  uelauitque comas foliisque innexa pependit,

  et sacer impleuit dextram scyphus. ocius omnes

  in mensam laeti libant diuosque precantur.

  Deuexo interea propior fit Vesper Olympo. 280

  iamque sacerdotes primusque Potitius ibant

  pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.

  instaurant epulas et mensae grata secundae

  dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.

  tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285

  populeis adsunt euincti tempora ramis,
>
  hic iuuenum chorus, ille senum, qui carmine laudes

  Herculeas et facta ferunt: ut prima nouercae

  monstra manu geminosque premens eliserit anguis,

  ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290

  Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores

  rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae

  pertulerit. ‘tu nubigenas, inuicte, bimembris

  Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas

  prodigia et uastum Nemeae sub rupe leonem. 295

  te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci

  ossa super recubans antro semesa cruento;

  nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus

  arduus arma tenens; non te rationis egentem

  Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 300

  salue, uera Iouis proles, decus addite diuis,

  et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.’

  talia carminibus celebrant; super omnia Caci

  speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.

  consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305

  Exim se cuncti diuinis rebus ad urbem

  perfectis referunt. ibat rex obsitus aeuo,

  et comitem Aenean iuxta natumque tenebat

  ingrediens uarioque uiam sermone leuabat.

  miratur facilisque oculos fert omnia circum 310

  Aeneas, capiturque locis et singula laetus

  exquiritque auditque uirum monimenta priorum.

  tum rex Euandrus Romanae conditor arcis:

  ‘haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant

  gensque uirum truncis et duro robore nata, 315

  quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros

  aut componere opes norant aut parcere parto,

  sed rami atque asper uictu uenatus alebat.

  primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo

  arma Iouis fugiens et regnis exsul ademptis. 320

  is genus indocile ac dispersum montibus altis

  composuit legesque dedit, Latiumque uocari

  maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.

  aurea quae perhibent illo sub rege fuere

  saecula: sic placida populos in pace regebat, 325

  deterior donec paulatim ac decolor aetas

  et belli rabies et amor successit habendi.

  tum manus Ausonia et gentes uenere Sicanae,

  saepius et nomen posuit Saturnia tellus;

  tum reges asperque immani corpore Thybris, 330

  a quo post Itali fluuium cognomine Thybrim

  diximus; amisit uerum uetus Albula nomen.

  me pulsum patria pelagique extrema sequentem

  Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum

  his posuere locis, matrisque egere tremenda 335

  Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.’

  Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram

  et Carmentalem Romani nomine portam

  quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,

  uatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 340

  Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

  hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum

  rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal

  Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.

  nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345

  testaturque locum et letum docet hospitis Argi.

  hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit

  aurea nunc, olim siluestribus horrida dumis.

  iam tum religio pauidos terrebat agrestis

  dira loci, iam tum siluam saxumque tremebant. 350

  ‘hoc nemus, hunc’ inquit ‘frondoso uertice collem

  (quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum

  credunt se uidisse Iouem, cum saepe nigrantem

  aegida concuteret dextra nimbosque cieret.

  haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355

  reliquias ueterumque uides monimenta uirorum.

  hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;

  Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.’

  talibus inter se dictis ad tecta subibant

  pauperis Euandri, passimque armenta uidebant 360

  Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

  ut uentum ad sedes, ‘haec’ inquit ‘limina uictor

  Alcides subiit, haec illum regia cepit.

  aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum

  finge deo, rebusque ueni non asper egenis.’ 365

  dixit, et angusti subter fastigia tecti

  ingentem Aenean duxit stratisque locauit

  effultum foliis et pelle Libystidis ursae:

  nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

  At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 370

  Laurentumque minis et duro mota tumultu

  Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo

  incipit et dictis diuinum aspirat amorem:

  ‘dum bello Argolici uastabant Pergama reges

  debita casurasque inimicis ignibus arces, 375

  non ullum auxilium miseris, non arma rogaui

  artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx,

  incassumue tuos uolui exercere labores,

  quamuis et Priami deberem plurima natis,

  et durum Aeneae fleuissem saepe laborem. 380

  nunc Iouis imperiis Rutulorum constitit oris:

  ergo eadem supplex uenio et sanctum mihi numen

  arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,

  te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.

  aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385

  ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.’

  dixerat et niueis hinc atque hinc diua lacertis

  cunctantem amplexu molli fouet. ille repente

  accepit solitam flammam, notusque medullas

  intrauit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390

  non secus atque olim tonitru cum rupta corusco

  ignea rima micans percurrit lumine nimbos;

  sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.

  tum pater aeterno fatur deuinctus amore:

  ‘quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395

  quo tibi, diua, mei? similis si cura fuisset,

  tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;

  nec pater omnipotens Troiam nec fata uetabant

  stare decemque alios Priamum superesse per annos.

  et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 400

  quidquid in arte mea possum promittere curae,

  quod fieri ferro liquidoue potest electro,

  quantum ignes animaeque ualent, absiste precando

  uiribus indubitare tuis.’ ea uerba locutus

  optatos dedit amplexus placidumque petiuit 405

  coniugis infusus gremio per membra soporem.

  Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae

  curriculo expulerat somnum, cum femina primum,

  cui tolerare colo uitam tenuique Minerua

  impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410

  noctem addens operi, famulasque ad lumina longo

  exercet penso, castum ut seruare cubile

  coniugis et possit paruos educere natos:

  haud secus ignipotens nec tempore segnior illo

  mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415

  insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque

  erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,

  quam subter specus et Cyclopum exesa caminis

  antra Aetnaea tonant, ualidique incudibus ictus

  auditi referunt gemitus, striduntque cauernis 420

  stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,

  Volcani domus et Volcania nomine tellus.

  hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.

  ferrum exercebant uasto Cyclopes in antro,

  Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon. 425

  his info
rmatum manibus iam parte polita

  fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo

  deicit in terras, pars imperfecta manebat.

  tris imbris torti radios, tris nubis aquosae

  addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430

  fulgores nunc terrificos sonitumque metumque

  miscebant operi flammisque sequacibus iras.

  parte alia Marti currumque rotasque uolucris

  instabant, quibus ille uiros, quibus excitat urbes;

  aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435

  certatim squamis serpentum auroque polibant

  conexosque anguis ipsamque in pectore diuae

  Gorgona desecto uertentem lumina collo.

  ‘tollite cuncta’ inquit ‘coeptosque auferte labores,

  Aetnaei Cyclopes, et huc aduertite mentem: 440

  arma acri facienda uiro. nunc uiribus usus,

  nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.

  praecipitate moras.’ nec plura effatus, at illi

  ocius incubuere omnes pariterque laborem

  sortiti. fluit aes riuis aurique metallum 445

  uulnificusque chalybs uasta fornace liquescit.

  ingentem clipeum informant, unum omnia contra

  tela Latinorum, septenosque orbibus orbis

  impediunt. alii uentosis follibus auras

  accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450

  aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;

  illi inter sese multa ui bracchia tollunt

  in numerum, uersantque tenaci forcipe massam.

  Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,

  Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455

  et matutini uolucrum sub culmine cantus.

  consurgit senior tunicaque inducitur artus

  et Tyrrhena pedum circumdat uincula plantis.

  tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem

  demissa ab laeua pantherae terga retorquens. 460

  nec non et gemini custodes limine ab alto

  praecedunt gressumque canes comitantur erilem.

  hospitis Aeneae sedem et secreta petebat

  sermonum memor et promissi muneris heros.

  nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465

  filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.

  congressi iungunt dextras mediisque residunt

  aedibus et licito tandem sermone fruuntur.

  rex prior haec:

  ‘maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470

  res equidem Troiae uictas aut regna fatebor,

  nobis ad belli auxilium pro nomine tanto

  exiguae uires; hinc Tusco claudimur amni,

  hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.

  sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475

  iungere castra paro, quam fors inopina salutem

  ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.

  haud procul hinc saxo incolitur fundata uetusto

 

‹ Prev