Complete Works of Virgil

Home > Other > Complete Works of Virgil > Page 305
Complete Works of Virgil Page 305

by Virgil

tum breuiter supera aspectans conuexa precatur:

  ‘alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi

  turrigeraeque urbes biiugique ad frena leones,

  tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques

  augurium Phrygibusque adsis pede, diua, secundo.’ 255

  tantum effatus, et interea reuoluta ruebat

  matura iam luce dies noctemque fugarat;

  principio sociis edicit signa sequantur

  atque animos aptent armis pugnaeque parent se.

  Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra 260

  stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra

  extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt

  Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras,

  tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris

  Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant 265

  cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.

  at Rutulo regi ducibusque ea mira uideri

  Ausoniis, donec uersas ad litora puppis

  respiciunt totumque adlabi classibus aequor.

  ardet apex capiti cristisque a uertice flamma 270

  funditur et uastos umbo uomit aureus ignis:

  non secus ac liquida si quando nocte cometae

  sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor

  ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris

  nascitur et laeuo contristat lumine caelum. 275

  Haud tamen audaci Turno fiducia cessit

  litora praecipere et uenientis pellere terra.

  [ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:]

  ‘quod uotis optastis adest, perfringere dextra.

  in manibus Mars ipse uiris. nunc coniugis esto 280

  quisque suae tectique memor, nunc magna referto

  facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam

  dum trepidi egressisque labant uestigia prima.

  audentis Fortuna iuuat.’

  haec ait, et secum uersat quos ducere contra 285

  uel quibus obsessos possit concredere muros.

  Interea Aeneas socios de puppibus altis

  pontibus exponit. multi seruare recursus

  languentis pelagi et breuibus se credere saltu,

  per remos alii. speculatus litora Tarchon, 290

  qua uada non sperat nec fracta remurmurat unda,

  sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,

  aduertit subito proras sociosque precatur:

  ‘nunc, o lecta manus, ualidis incumbite remis;

  tollite, ferte rates, inimicam findite rostris 295

  hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.

  frangere nec tali puppim statione recuso

  arrepta tellure semel.’ quae talia postquam

  effatus Tarchon, socii consurgere tonsis

  spumantisque rates aruis inferre Latinis, 300

  donec rostra tenent siccum et sedere carinae

  omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon:

  namque inflicta uadis, dorso dum pendet iniquo

  anceps sustentata diu fluctusque fatigat,

  soluitur atque uiros mediis exponit in undis, 305

  fragmina remorum quos et fluitantia transtra

  impediunt retrahitque pedes simul unda relabens.

  Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer

  totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.

  signa canunt. primus turmas inuasit agrestis 310

  Aeneas, omen pugnae, strauitque Latinos

  occiso Therone, uirum qui maximus ultro

  Aenean petit. huic gladio perque aerea suta,

  per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.

  inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta 315

  et tibi, Phoebe, sacrum: casus euadere ferri

  quo licuit paruo? nec longe Cissea durum

  immanemque Gyan sternentis agmina claua

  deiecit leto; nihil illos Herculis arma

  nec ualidae iuuere manus genitorque Melampus, 320

  Alcidae comes usque grauis dum terra labores

  praebuit. ecce Pharo, uoces dum iactat inertis,

  intorquens iaculum clamanti sistit in ore.

  tu quoque, flauentem prima lanugine malas

  dum sequeris Clytium infelix, noua gaudia, Cydon, 325

  Dardania stratus dextra, securus amorum

  qui iuuenum tibi semper erant, miserande iaceres,

  ni fratrum stipata cohors foret obuia, Phorci

  progenies, septem numero, septenaque tela

  coniciunt; partim galea clipeoque resultant 330

  inrita, deflexit partim stringentia corpus

  alma Venus. fidum Aeneas adfatur Achaten:

  ‘suggere tela mihi, non ullum dextera frustra

  torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium

  Iliacis campis.’ tum magnam corripit hastam 335

  et iacit: illa uolans clipei transuerberat aera

  Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.

  huic frater subit Alcanor fratremque ruentem

  sustentat dextra: traiecto missa lacerto

  protinus hasta fugit seruatque cruenta tenorem, 340

  dexteraque ex umero neruis moribunda pependit.

  tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto

  Aenean petiit: sed non et figere contra

  est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.

  Hic Curibus fidens primaeuo corpore Clausus 345

  aduenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta

  sub mentum grauiter pressa, pariterque loquentis

  uocem animamque rapit traiecto gutture; at ille

  fronte ferit terram et crassum uomit ore cruorem.

  tris quoque Threicios Boreae de gente suprema 350

  et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit,

  per uarios sternit casus. accurrit Halaesus

  Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles,

  insignis Messapus equis. expellere tendunt

  nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso 355

  Ausoniae. magno discordes aethere uenti

  proelia ceu tollunt animis et uiribus aequis;

  non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;

  anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:

  haud aliter Troianae acies aciesque Latinae 360

  concurrunt, haeret pede pes densusque uiro uir.

  At parte ex alia, qua saxa rotantia late

  intulerat torrens arbustaque diruta ripis,

  Arcadas insuetos acies inferre pedestris

  ut uidit Pallas Latio dare terga sequaci, 365

  aspera aquis natura loci dimittere quando

  suasit equos, unum quod rebus restat egenis,

  nunc prece, nunc dictis uirtutem accendit amaris;

  ‘quo fugitis, socii? per uos et fortia facta,

  per ducis Euandri nomen deuictaque bella 370

  spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,

  fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis

  est uia. qua globus ille uirum densissimus urget,

  hac uos et Pallanta ducem patria alta reposcit.

  numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste 375

  mortales; totidem nobis animaeque manusque.

  ecce maris magna claudit nos obice pontus,

  deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petamus?’

  haec ait, et medius densos prorumpit in hostis.

  Obuius huic primum fatis adductus iniquis 380

  fit Lagus. hunc, uellit magno dum pondere saxum,

  intorto figit telo, discrimina costis

  per medium qua spina dabat, hastamque receptat

  ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo,

  ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem, 385

  dum furit, incautum crudeli morte sodalis

  excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.

  hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente uetusta

  Anchemolum thalamos au
sum incestare nouercae.

  uos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in aruis, 390

  Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,

  indiscreta suis gratusque parentibus error;

  at nunc dura dedit uobis discrimina Pallas.

  nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis;

  te decisa suum, Laride, dextera quaerit 395

  semianimesque micant digiti ferrumque retractant.

  Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis

  facta uiri mixtus dolor et pudor armat in hostis.

  Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter

  traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo; 400

  Ilo namque procul ualidam derexerat hastam,

  quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,

  te fugiens fratremque Tyren, curruque uolutus

  caedit semianimis Rutulorum calcibus arua.

  ac uelut optato uentis aestate coortis 405

  dispersa immittit siluis incendia pastor,

  correptis subito mediis extenditur una

  horrida per latos acies Volcania campos,

  ille sedens uictor flammas despectat ouantis:

  non aliter socium uirtus coit omnis in unum 410

  teque iuuat, Palla. sed bellis acer Halaesus

  tendit in aduersos seque in sua colligit arma.

  hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,

  Strymonio dextram fulgenti deripit ense

  elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis 415

  ossaque dispersit cerebro permixta cruento.

  fata canens siluis genitor celarat Halaesum;

  ut senior leto canentia lumina soluit,

  iniecere manum Parcae telisque sacrarunt

  Euandri. quem sic Pallas petit ante precatus: 420

  ‘da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,

  fortunam atque uiam duri per pectus Halaesi.

  haec arma exuuiasque uiri tua quercus habebit.’

  audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus,

  Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 425

  At non caede uiri tanta perterrita Lausus,

  pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem

  oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.

  sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci

  et uos, o Grais imperdita corpora, Teucri. 430

  agmina concurrunt ducibusque et uiribus aequis;

  extremi addensent acies nec turba moueri

  tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget,

  hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,

  egregii forma, sed quis Fortuna negarat 435

  in patriam reditus. ipsos concurrere passus

  haud tamen inter se magni regnator Olympi;

  mox illos sua fata manent maiore sub hoste.

  Interea soror alma monet succedere Lauso

  Turnum, qui uolucri curru medium secat agmen. 440

  ut uidit socios: ‘tempus desistere pugnae;

  solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas

  debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.’

  haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.

  at Rutulum abscessu iuuenis tum iussa superba 445

  miratus stupet in Turno corpusque per ingens

  lumina uoluit obitque truci procul omnia uisu,

  talibus et dictis it contra dicta tyranni:

  ‘aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis

  aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est. 450

  tolle minas.’ fatus medium procedit in aequor;

  frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.

  desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire

  comminus; utque leo, specula cum uidit ab alta

  stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455

  aduolat, haud alia est Turni uenientis imago.

  hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,

  ire prior Pallas, si qua fors adiuuet ausum

  uiribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:

  ‘per patris hospitium et mensas, quas aduena adisti, 460

  te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.

  cernat semineci sibi me rapere arma cruenta

  uictoremque ferant morientia lumina Turni.’

  audiit Alcides iuuenem magnumque sub imo

  corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis. 465

  tum genitor natum dictis adfatur amicis:

  ‘stat sua cuique dies, breue et inreparabile tempus

  omnibus est uitae; sed famam extendere factis,

  hoc uirtutis opus. Troiae sub moenibus altis

  tot gnati cecidere deum, quin occidit una 470

  Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum

  fata uocant metasque dati peruenit ad aeui.’

  sic ait, atque oculos Rutulorum reicit aruis.

  At Pallas magnis emittit uiribus hastam

  uaginaque caua fulgentem deripit ensem. 475

  illa uolans umeri surgunt qua tegmina summa

  incidit, atque uiam clipei molita per oras

  tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.

  hic Turnus ferro praefixum robur acuto

  in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur: 480

  ‘aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.’

  dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,

  quem pellis totiens obeat circumdata tauri,

  uibranti cuspis medium transuerberat ictu

  loricaeque moras et pectus perforat ingens. 485

  ille rapit calidum frustra de uulnere telum:

  una eademque uia sanguis animusque sequuntur.

  corruit in uulnus (sonitum super arma dedere)

  et terram hostilem moriens petit ore cruento.

  quem Turnus super adsistens: 490

  ‘Arcades, haec’ inquit ‘memores mea dicta referte

  Euandro: qualem meruit, Pallanta remitto.

  quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,

  largior. haud illi stabunt Aeneia paruo

  hospitia.’ et laeuo pressit pede talia fatus 495

  exanimem rapiens immania pondera baltei

  impressumque nefas: una sub nocte iugali

  caesa manus iuuenum foede thalamique cruenti,

  quae Clonus Eurytides multo caelauerat auro;

  quo nunc Turnus ouat spolio gaudetque potitus. 500

  nescia mens hominum fati sortisque futurae

  et seruare modum rebus sublata secundis!

  Turno tempus erit magno cum optauerit emptum

  intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque

  oderit. at socii multo gemitu lacrimisque 505

  impositum scuto referunt Pallanta frequentes.

  o dolor atque decus magnum rediture parenti,

  haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,

  cum tamen ingentis Rutulorum linquis aceruos!

  Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor 510

  aduolat Aeneae tenui discrimine leti

  esse suos, tempus uersis succurrere Teucris.

  proxima quaeque metit gladio latumque per agmen

  ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum

  caede noua quaerens. Pallas, Euander, in ipsis 515

  omnia sunt oculis, mensae quas aduena primas

  tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos

  quattuor hic iuuenes, totidem quos educat Vfens,

  uiuentis rapit, inferias quos immolet umbris

  captiuoque rogi perfundat sanguine flammas. 520

  inde Mago procul infensam contenderat hastam:

  ille astu subit, at tremibunda superuolat hasta,

  et genua amplectens effatur talia supplex:

  ‘per patrios manis et spes surgentis Iuli

  te precor, hanc animam serues gnatoque patrique. 525

  est domus alta, iacent penitus defossa talenta

  caelati argenti, sunt auri pondera facti
r />   infectique mihi. non hic uictoria Teucrum

  uertitur aut anima una dabit discrimina tanta.’

  dixerat. Aeneas contra cui talia reddit: 530

  ‘argenti atque auri memoras quae multa talenta

  gnatis parce tuis. belli commercia Turnus

  sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.

  hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.’

  sic fatus galeam laeua tenet atque reflexa 535

  ceruice orantis capulo tenus applicat ensem.

  nec procul Haemonides, Phoebi Triuiaeque sacerdos,

  infula cui sacra redimibat tempora uitta,

  totus conlucens ueste atque insignibus albis.

  quem congressus agit campo, lapsumque superstans 540

  immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus

  lecta refert umeris tibi, rex Gradiue, tropaeum.

  Instaurant acies Volcani stirpe creatus

  Caeculus et ueniens Marsorum montibus Vmbro.

  Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram 545

  et totum clipei ferro deiecerat orbem

  (dixerat ille aliquid magnum uimque adfore uerbo

  crediderat, caeloque animum fortasse ferebat

  canitiemque sibi et longos promiserat annos);

  Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550

  siluicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,

  obuius ardenti sese obtulit. ille reducta

  loricam clipeique ingens onus impedit hasta,

  tum caput orantis nequiquam et multa parantis

  dicere deturbat terrae, truncumque tepentem 555

  prouoluens super haec inimico pectore fatur:

  ‘istic nunc, metuende, iace. non te optima mater

  condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:

  alitibus linquere feris, aut gurgite mersum

  unda feret piscesque impasti uulnera lambent.’ 560

  protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,

  persequitur, fortemque Numam fuluumque Camertem,

  magnanimo Volcente satum, ditissimus agri

  qui fuit Ausonidum et tacitis regnauit Amyclis.

  Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt 565

  centenasque manus, quinquaginta oribus ignem

  pectoribusque arsisse, Iouis cum fulmina contra

  tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis:

  sic toto Aeneas desaeuit in aequore uictor

  ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei 570

  quadriiugis in equos aduersaque pectora tendit.

  atque illi longe gradientem et dira frementem

  ut uidere, metu uersi retroque ruentes

  effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.

  Interea biiugis infert se Lucagus albis 575

  in medios fraterque Liger; sed frater habenis

  flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.

  haud tulit Aeneas tanto feruore furentis;

 

‹ Prev