Complete Works of Virgil

Home > Other > Complete Works of Virgil > Page 309
Complete Works of Virgil Page 309

by Virgil


  delegit pacisque bonas bellique ministras:

  quales Threiciae cum flumina Thermodontis

  pulsant et pictis bellantur Amazones armis, 660

  seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru

  Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu

  feminea exsultant lunatis agmina peltis.

  Quem telo primum, quem postremum, aspera uirgo,

  deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? 665

  Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum

  aduersi longa transuerberat abiete pectus.

  sanguinis ille uomens riuos cadit atque cruentam

  mandit humum moriensque suo se in uulnere uersat.

  tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas 670

  suffuso reuolutus equo dum colligit, alter

  dum subit ac dextram labenti tendit inermem,

  praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum

  Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta

  Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque; 675

  quotque emissa manu contorsit spicula uirgo,

  tot Phrygii cecidere uiri. procul Ornytus armis

  ignotis et equo uenator Iapyge fertur,

  cui pellis latos umeros erepta iuuenco

  pugnatori operit, caput ingens oris hiatus 680

  et malae texere lupi cum dentibus albis,

  agrestisque manus armat sparus; ipse cateruis

  uertitur in mediis et toto uertice supra est.

  hunc illa exceptum (neque enim labor agmine uerso)

  traicit et super haec inimico pectore fatur: 685

  ‘siluis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?

  aduenit qui uestra dies muliebribus armis

  uerba redargueret. nomen tamen haud leue patrum

  manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.’

  Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690

  corpora, sed Buten auersum cuspide fixit

  loricam galeamque inter, qua colla sedentis

  lucent et laeuo dependet parma lacerto;

  Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem

  eludit gyro interior sequiturque sequentem; 695

  tum ualidam perque arma uiro perque ossa securim

  altior exsurgens oranti et multa precanti

  congeminat; uulnus calido rigat ora cerebro.

  incidit huic subitoque aspectu territus haesit

  Appenninicolae bellator filius Auni, 700

  haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.

  isque ubi se nullo iam cursu euadere pugnae

  posse neque instantem reginam auertere cernit,

  consilio uersare dolos ingressus et astu

  incipit haec: ‘quid tam egregium, si femina forti 705

  fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo

  mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:

  iam nosces uentosa ferat cui gloria fraudem.’

  dixit, at illa furens acrique accensa dolore

  tradit equum comiti paribusque resistit in armis 710

  ense pedes nudo puraque interrita parma.

  at iuuenis uicisse dolo ratus auolat ipse

  (haud mora), conuersisque fugax aufertur habenis

  quadripedemque citum ferrata calce fatigat.

  ‘uane Ligus frustraque animis elate superbis, 715

  nequiquam patrias temptasti lubricus artis,

  nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.’

  haec fatur uirgo, et pernicibus ignea plantis

  transit equum cursu frenisque aduersa prehensis

  congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: 720

  quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto

  consequitur pennis sublimem in nube columbam

  comprensamque tenet pedibusque euiscerat uncis;

  tum cruor et uulsae labuntur ab aethere plumae.

  At non haec nullis hominum sator atque deorum 725

  obseruans oculis summo sedet altus Olympo.

  Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeua

  suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras.

  ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon

  fertur equo uariisque instigat uocibus alas 730

  nomine quemque uocans, reficitque in proelia pulsos.

  ‘quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes

  Tyrrheni, quae tanta animis ignauia uenit?

  femina palantis agit atque haec agmina uertit!

  quo ferrum quidue haec gerimus tela inrita dextris? 735

  at non in Venerem segnes nocturnaque bella,

  aut ubi curua choros indixit tibia Bacchi.

  exspectate dapes et plenae pocula mensae

  (hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex

  nuntiet ac lucos uocet hostia pinguis in altos!’ 740

  haec effatus equum in medios moriturus et ipse

  concitat, et Venulo aduersum se turbidus infert

  dereptumque ab equo dextra complectitur hostem

  et gremium ante suum multa ui concitus aufert.

  tollitur in caelum clamor cunctique Latini 745

  conuertere oculos. uolat igneus aequore Tarchon

  arma uirumque ferens; tum summa ipsius ab hasta

  defringit ferrum et partis rimatur apertas,

  qua uulnus letale ferat; contra ille repugnans

  sustinet a iugulo dextram et uim uiribus exit. 750

  utque uolans alte raptum cum fulua draconem

  fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,

  saucius at serpens sinuosa uolumina uersat

  arrectisque horret squamis et sibilat ore

  arduus insurgens, illa haud minus urget obunco 755

  luctantem rostro, simul aethera uerberat alis:

  haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon

  portat ouans. ducis exemplum euentumque secuti

  Maeonidae incurrunt. tum fatis debitus Arruns

  uelocem iaculo et multa prior arte Camillam 760

  circuit, et quae sit fortuna facillima temptat.

  qua se cumque furens medio tulit agmine uirgo,

  hac Arruns subit et tacitus uestigia lustrat;

  qua uictrix redit illa pedemque ex hoste reportat,

  hac iuuenis furtim celeris detorquet habenas. 765

  hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat

  undique circuitum et certam quatit improbus hastam.

  Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos

  insignis longe Phrygiis fulgebat in armis

  spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis 770

  in plumam squamis auro conserta tegebat.

  ipse peregrina ferrugine clarus et ostro

  spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;

  aureus ex umeris erat arcus et aurea uati

  cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis 775

  carbaseos fuluo in nodum collegerat auro

  pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.

  hunc uirgo, siue ut templis praefigeret arma

  Troia, captiuo siue ut se ferret in auro

  uenatrix, unum ex omni certamine pugnae 780

  caeca sequebatur totumque incauta per agmen

  femineo praedae et spoliorum ardebat amore,

  telum ex insidiis cum tandem tempore capto

  concitat et superos Arruns sic uoce precatur:

  ‘summe deum, sancti custos Soractis Apollo, 785

  quem primi colimus, cui pineus ardor aceruo

  pascitur, et medium freti pietate per ignem

  cultores multa premimus uestigia pruna,

  da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,

  omnipotens. non exuuias pulsaeue tropaeum 790

  uirginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem

  facta ferent; haec dira meo dum uulnere pestis

  pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.’

  Audiit et uoti Phoebus succedere partem

  mente dedit,
partem uolucris dispersit in auras: 795

  sterneret ut subita turbatam morte Camillam

  adnuit oranti; reducem ut patria alta uideret

  non dedit, inque Notos uocem uertere procellae.

  ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,

  conuertere animos acris oculosque tulere 800

  cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae

  nec sonitus memor aut uenientis ab aethere teli,

  hasta sub exsertam donec perlata papillam

  haesit uirgineumque alte bibit acta cruorem.

  concurrunt trepidae comites dominamque ruentem 805

  suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns

  laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae

  credere nec telis occurrere uirginis audet.

  ac uelut ille, prius quam tela inimica sequantur,

  continuo in montis sese auius abdidit altos 810

  occiso pastore lupus magnoue iuuenco,

  conscius audacis facti, caudamque remulcens

  subiecit pauitantem utero siluasque petiuit:

  haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns

  contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815

  illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter

  ferreus ad costas alto stat uulnere mucro.

  labitur exsanguis, labuntur frigida leto

  lumina, purpureus quondam color ora reliquit.

  tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam 820

  adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae

  quicum partiri curas, atque haec ita fatur:

  ‘hactenus, Acca soror, potui: nunc uulnus acerbum

  conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.

  effuge et haec Turno mandata nouissima perfer: 825

  succedat pugnae Troianosque arceat urbe.

  iamque uale.’ simul his dictis linquebat habenas

  ad terram non sponte fluens. tum frigida toto

  paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla

  et captum leto posuit caput, arma relinquens, 830

  uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

  tum uero immensus surgens ferit aurea clamor

  sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;

  incurrunt densi simul omnis copia Teucrum

  Tyrrhenique duces Euandrique Arcades alae. 835

  At Triuiae custos iamdudum in montibus Opis

  alta sedet summis spectatque interrita pugnas.

  utque procul medio iuuenum in clamore furentum

  prospexit tristi mulcatam morte Camillam,

  ingemuitque deditque has imo pectore uoces: 840

  ‘heu nimium, uirgo, nimium crudele luisti

  supplicium Teucros conata lacessere bello!

  nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam

  profuit aut nostras umero gessisse pharetras.

  non tamen indecorem tua te regina reliquit 845

  extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum

  per gentis erit aut famam patieris inultae.

  nam quicumque tuum uiolauit uulnere corpus

  morte luet merita.’ fuit ingens monte sub alto

  regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850

  antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;

  hic dea se primum rapido pulcherrima nisu

  sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.

  ut uidit fulgentem armis ac uana tumentem,

  ‘cur’ inquit ‘diuersus abis? huc derige gressum, 855

  huc periture ueni, capias ut digna Camillae

  praemia. tune etiam telis moriere Dianae?’

  dixit, et aurata uolucrem Threissa sagittam

  deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit

  et duxit longe, donec curuata coirent 860

  inter se capita et manibus iam tangeret aequis,

  laeua aciem ferri, dextra neruoque papillam.

  extemplo teli stridorem aurasque sonantis

  audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.

  illum exspirantem socii atque extrema gementem 865

  obliti ignoto camporum in puluere linquunt;

  Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.

  Prima fugit domina amissa leuis ala Camillae,

  turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,

  disiectique duces desolatique manipli 870

  tuta petunt et equis auersi ad moenia tendunt.

  nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis

  sustentare ualet telis aut sistere contra,

  sed laxos referunt umeris languentibus arcus,

  quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum. 875

  uoluitur ad muros caligine turbidus atra

  puluis, et e speculis percussae pectora matres

  femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.

  qui cursu portas primi inrupere patentis,

  hos inimica super mixto premit agmine turba, 880

  nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,

  moenibus in patriis atque inter tuta domorum

  confixi exspirant animas. pars claudere portas,

  nec sociis aperire uiam nec moenibus audent

  accipere orantis, oriturque miserrima caedes 885

  defendentum armis aditus inque arma ruentum.

  exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum

  pars in praecipitis fossas urgente ruina

  uoluitur, immissis pars caeca et concita frenis

  arietat in portas et duros obice postis. 890

  ipsae de muris summo certamine matres

  (monstrat amor uerus patriae, ut uidere Camillam)

  tela manu trepidae iaciunt ac robore duro

  stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis

  praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent. 895

  Interea Turnum in siluis saeuissimus implet

  nuntius et iuueni ingentem fert Acca tumultum:

  deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,

  ingruere infensos hostis et Marte secundo

  omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri. 900

  ille furens (et saeua Iouis sic numina poscunt)

  deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.

  uix e conspectu exierat campumque tenebat,

  cum pater Aeneas saltus ingressus apertos

  exsuperatque iugum siluaque euadit opaca. 905

  sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur

  agmine nec longis inter se passibus absunt;

  ac simul Aeneas fumantis puluere campos

  prospexit longe Laurentiaque agmina uidit,

  et saeuum Aenean agnouit Turnus in armis 910

  aduentumque pedum flatusque audiuit equorum.

  continuoque ineant pugnas et proelia temptent,

  ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero

  tingat equos noctemque die labente reducat.

  considunt castris ante urbem et moenia uallant.

  LIBER XII

  Turnus ut infractos aduerso Marte Latinos

  defecisse uidet, sua nunc promissa reposci,

  se signari oculis, ultro implacabilis ardet

  attollitque animos. Poenorum qualis in aruis

  saucius ille graui uenantum uulnere pectus 5

  tum demum mouet arma leo, gaudetque comantis

  excutiens ceruice toros fixumque latronis

  impauidus frangit telum et fremit ore cruento:

  haud secus accenso gliscit uiolentia Turno.

  tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit: 10

  ‘nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent

  ignaui Aeneadae, nec quae pepigere recusent:

  congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.

  aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam

  desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini), 15

  et solus ferro crimen commune refellam,

  aut habeat uictos, cedat Lauinia coniunx.’

  Olli sedato respondit corde Latinus:

>   ‘o praestans animi iuuenis, quantum ipse feroci

  uirtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20

  consulere atque omnis metuentem expendere casus.

  sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

  multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;

  sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus aruis

  nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu 25

  sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:

  me natam nulli ueterum sociare procorum

  fas erat, idque omnes diuique hominesque canebant.

  uictus amore tui, cognato sanguine uictus

  coniugis et maestae lacrimis, uincla omnia rupi; 30

  promissam eripui genero, arma impia sumpsi.

  ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur

  bella, uides, quantos primus patiare labores.

  bis magna uicti pugna uix urbe tuemur

  spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta 35

  sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.

  quo referor totiens? quae mentem insania mutat?

  si Turno exstincto socios sum ascire paratus,

  cur non incolumi potius certamina tollo?

  quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet 40

  Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!)

  prodiderim, natam et conubia nostra petentem?

  respice res bello uarias, miserere parentis

  longaeui, quem nunc maestum patria Ardea longe

  diuidit.’ haudquaquam dictis uiolentia Turni 45

  flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo.

  ut primum fari potuit, sic institit ore:

  ‘quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me

  deponas letumque sinas pro laude pacisci.

  et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra 50

  spargimus, et nostro sequitur de uulnere sanguis.

  longe illi dea mater erit, quae nube fugacem

  feminea tegat et uanis sese occulat umbris.’

  At regina noua pugnae conterrita sorte

  flebat et ardentem generum moritura tenebat: 55

  ‘Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae

  tangit honos animum: spes tu nunc una, senectae

  tu requies miserae, decus imperiumque Latini

  te penes, in te omnis domus inclinata recumbit.

  unum oro: desiste manum committere Teucris. 60

  qui te cumque manent isto certamine casus

  et me, Turne, manent; simul haec inuisa relinquam

  lumina nec generum Aenean captiua uidebo.’

  accepit uocem lacrimis Lauinia matris

  flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem 65

  subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.

  Indum sanguineo ueluti uiolauerit ostro

  si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

 

‹ Prev