Two Sisters

by Ngarta Jinny Brent

Ngarta with a coolamon of seeds, c1989

  Jukuna carrying ngarlka in a makeshift grass basket, c1989

  Jukuna getting water from Jurnjarti jila, c1995

  Ngarta with her grandmother’s grinding stone, c1997

  Jilji — a sandhill

  Ngarta fire-raising in the desert, c1998

  Ngarta digging Wiliyi, a jila, c1995

  Japingka jila

  Dune landscape from the air, 1988

  Jarirri claypan

  Jukuna carrying a goanna after hunting in the bush near the Fitzroy River

  Jukuna digging a goanna out of its burrow

  Jukuna writing a story in Walmajarri, c1978

  Jukuna and Eirlys planning a Walmajarri lesson for the Fitzroy Crossing school, c1992

  Mining company’s seismic lines in the desert

  Jukuna showing seed she has gathered, 1983

  Jukuna and Ngarta with their ‘sister’ Wawajarti (centre), on a trip to their homeland

  United Aborigines Mission and surrounds, 1977

  WANGKI NGAJUKURA JILJINGAJANGKA

  JUKUNARLU PA YUTUKANI MINYARTI

  Kurlampal marna ngunangani jarlu yapa jiljinga. Ngajukura ngarpu parla Wirtuka ngurrara. Jularni pila nganpayijarrarlu yini Kirikarrajarti nyanayirlarni. Kurriny nganpayijarra pila pirriyani jarlu ngarrangkarni. Nyanyala pilanya paja wirnkuma. Pajanani palunyanu kujangkurrajarra manawarntirla. ‘Kkir! Kkir!’ Marnani palu. Jularnila pila yini ngajukura ngarpu Kirikarrajarti nganpayijarrarlu. Jarriny parla wirnkuma.

  Ngamaji ngajukura pa warntarni Japirnkajangka. Yangka pilanyan warntarni, nyanartijangkala pajapila jarrinypinya Mantartarla. Japingal pila tirrinyyani. Lapantinyala marnapilangurla lamparn yapa wurruwurru. Nyanartijangka pukanyja karuwarrarni ngungkupinya ngajukurarlu ngarpungu rawulmarni. Jularnila parla, ‘Parnany, kunyungurla parlingurla yapa pirriyani wurruwurru.’ Nyanartijangka walimpa kantaralpala pila warntarnani turtujartijangka jarriny Lantimangurla marnparni.

  Nyanayirla pa ngunangani wurruwurru ngajukura papaji kulipari. Layimirri ngajukura jaja paru luwarni miyingurni manaputalngurni. Ngurru parla warntarni.

  Ngajukura jamirti paji Japirnkakarraji. Jaja paji kakarrangujangka, marrijangka. Karlangurlula warntarni kakarra yanungurla. Ngawiji paji kayilungjangka Tapukarrajijaa Wayampajartikarraji jilawarntiwarlanyjangka.

  Nganampa marnal murrkurn marninwarnti, layi parri. Kayanjangka ngamaji marnalu. Ngamajiwarlanyjangka palu parriwarnti murrkurn, manga layi. Kanarlanykura ngamaji, pila mangajaa piyirn. Kayanparni ngarpu marnapangu.

  Wali jinanga narangalparnila marnal kitpungani kayirrarajaa kurlirrara Mantartangurni. Mantarta pa jila, yarnta kalpurtungajirtajarti.

  Walimpa marna purlkajarrinya. Kuyi marna limpirri pungani, yarnta ngiyarijaa kantamal marnanya pungani, warlukarrpirnjuwaljaa jajalpi. Kamparnurla marna ngarnani. Wali yarnta pajipila minijartijaa lungkura pungani jajangujaa ngapurlurlu.

  Wamarn marnal kitpungani ngapawarntirlal Mantartajangka. Juljul marnalu ngarnani, tikirr Mantartakarti. Karlarrara Nyalmiwurtukartijaa Lirrilirriwurtukarti, nyanartijangka jumuwarlany Yirrjin, yarnta Warntiripajarra, Pirnturr. Nyanartipurtarra marnalu warmarn kitpungani. Warntiripajarrarla pa ngajukura ngawiji purangurlu manyjirni lurrujarti parranga. Marlaljarrinyala.

  Jilawarnti ngapawarnti marnanya julawu yiniwarnti. Wirtukajaa Paparta, Mukurruwurtu, Warnti, Japirnka. Wali.

  Makurrajarrinyjangka marnal yanani jilawarntiwarlanykarti kayirrara. Yiniwarnti marna julawu Walypa, Wayampajarti, Wirrikarrijarti, Kurralykurraly, Wanyngurla, Tapi, Kurrjalpartu, Wiliyi, Kayalajarti.

  Yitirlaljangka makurra marnalunya warntarnani minyartiwarnti puluruwarntijaa miyiwarnti nyarrjarti, puturu, ngujarna, nyalmi, manyarl, jiningka, purrjaru, karlji, jalirr. Yarnta wamawarnti marnalu warntarnani makurra, wirijarti, jarnturntu, pirtiyamarta.

  Yarnta marnalunya parranga warntarnani karlayin, lungkun, yiriwarra, tajitaji, malirrajangka. Malirrajangka pa nyanarti mungkunga nguniny kaninykaniny. Piyirn palurla yanani rakarrarla malangujarti. Lananila palu mungku, kanarlany kanarlany palu warpungani, kanarlany kanarlany palu warrapurru turnmanani. Tikirrjawurlu palu nukarnini warpungani. Tikirrkanganila palu kaniny ngalungkurra, purangurlala palu parntukanani. Lanani lalkawurra murrkamurrkala ngunangani. Ngarnanila palu wulyu pukarr.

  Miyi ngarlka parla kujawurlurra parrangawujaa makurrawu ngunangani. Ngarnani marnalu nira. Parrangarlurra pa karrilany ngijirrimpil.

  Minyartiwarnti palu kuyiwarnti yangka marnalu pungani nyurlkulku, mingajurru, marrany, waltaki, marliri, kunkuturru, parnaparnti, warna, jarany, lungkura, minijarti, ngirnu.

  Wali kujartikarra kujartikarra, ngapawarlany ngapawarlany, jilawarntirlajaa jumuwarntirlajaa jiwariwarntirlajaa warrnganwarntirla marnalu kitpungani kuyi pungukarra yarnta miyijaa puluru warntarnukarra.

  Yarnta yitirlaljangka wulyujangka paja puluru palu turtapungany. Ngapa pa purlkajangka wururu, pajakarrajangka manya warntalany ngapangu pulurupartu pulurupartu. Yarnta yitirlalwarlanyja manya warntalany yapalmarta ngapangu. Ngapajangka wulyujangka marnal munyal yutukarralany walimpapurru warntarnurla.

  Kujartikarra marnalu yutukanani munyal. Luumanani marnalurla juranyjangka jarrja, yarnta jalngu marnalu warntarnani. Patarn kaninymarrangu marnalurla yutukanani. Mana marnalu pajanani tiwarlji. Wali watipirrapirra marnalurla yutukanani. Wanyjanani marnalu nyanartiwarnti puluruwarnti walimpapurru mananga kankarni tiwarljirla karntinga munyal.

  Yarnta marnalu kurrkunga yutukanani. Walimpa marnalurla tikiyanani miyiwarntiwarlanypaliny wirlmanani. Purlpungani marnalu kurrkungajangka. Nyanartijangka jamurtu marnalunyanta lukurrpungani ngapangu. Kamparnanila marnalu warlunga. Nyanartijangka luwarnani marnalu, ngarnanila marnalu wuru.

  Piyirntu palurla warrinyani parranga kuyiwu. Nyanartijangka yakapiri palurlanyan pungani jinapurru. Nyanayirlu pa piyirn kalypajanani jina kirtilywurra purangurlamarra. Kuyi palu lanani warltakijaa nyurlkulku, yarnta parnaparnti. Majirri pa wirlmarni ngayirta kitpungantarla.

  Yarntarni marnal yanani ngapawarlanykarti. Kaparn marnal kirrarnani walmarta, ngapa wirlmarnani makurarlajangka. Karuwarrajarti marnal jakarnkarrangani. Kaparn marnal yukarnani pukanyja. Tarrapungani palu jarlany makurruwurra yukarnupurru. Rakarrarakarra wurnala marnal jakarnkarrakangani ngapakarti jilakarti.

  Yarntarni marna wangkiwarlany julawu yapakura. Nguwakarlarn paja pinarriyungani puluru jarlarnupurru. Jajangujaa ngamajirlu pajapila pinarriyungani. Kurrapajarra paja warntarnani, nguwakarlarnta paja kaninymarrangu yutukanani kurrapajarra. Marnani paji, ‘Kujarti man jalarnanku.’ Marnani paji luutinykarrarla. Walimpawarlany marnarla pinarrijarrinya mangkurlajarrinyjangka. Nyanartila marna jarlarnani jirrkirl.

  Narangalparni marna wangki julawu kuyi parla kamparnupurru. Wali kuyiwurti marnanya pungani lamparnwarnti, kurnka marnanya tikirrkangani. Warlula pajarrarla jartkujirnani. Marnani paji jajangu, ‘Yinti warntaji, kuyi parli kampawu. Kujarti man kamparnanku yurnmiwurra.’ Marnani paji, ‘Ngajirta ngan warurrwarurr ngarnanta. Yurnmi man ngarnanku.’

  Yarnta ngarlkawurti marnal mirntikanani tilinga warlunga. Wali nyanarti marnal ngarnani warlu yawilji mirntikanujangka.

  Yarnta kurlpa kunyarrkura marnal warntarnani. Kulmananila marnalunyanangurla kurturtuwarntirla, nguwajawurlu marnal turrkarra luwarnani pulparrwurra jamarnta. Nyanartila marnal warlunga kamparnani yurnmiwurra, ngarnanila marnal.

  Jajarturlu paji jularnani kartiya ngirljarti. Kujarti paji jularnani ngajukurarlu jajarturlu. Japirrjapirryungani marnarla ngininyju, ‘Nganajiliny pa kartiya? Nungujiliny ngarta? Julaji.’

  Nyantungu paji jularnani, ‘Ngajirta. Miljarrajarti pa kurrinyjarti.’

  ‘Ya. Raljarti ngarta?’

  ‘Yu, Raljartijal.’

  ‘Ya. Kuyi marnarla pungani limpirri, nungula pajarra julipungani marrarlalla. Minyartijiliny ngarta nungunungu?’

  ‘Yu, Minyartijilinyjal,’ Ngininyju marnarla japirrjapirryungani kujarti.

  Walimpawarlany, yangka marna purlkajarrinya, jajangu pajarranya jinjinyinya. Pulurula pajarrarla kangani nganykuru. Nyantuwarlanyju parla yiparnani kuyi ngajukurawu ngamajiwu karlarrara. Kayan nganyanta
yangarra pirriyantarla munga parlanyanta mali ranyji.

  Mali palunyanangu yutukanani ngawijirlu takingu purnta lamparn manga. Marnani parla ngawijirlu, ‘Minyarti mangu nyuntuwu mali. Yunganku manurla nganykuru kuyi kirtangarni mangu purlkajarriwu.’ Ngumparnala palurla yungany manga nyanarti yapala martarlany parrijaa mangawurti. Nyanarti parla pirtinyparni yungany nyanarti nganpayi purntajangka, parriliny kajalkajal, mangala jirna.

  Walimpawarlany pajarranya jukujini ngumparnakarti Pijajikarti. Yukarni marnalu. Ngaju marna karlinta purlka, nyantu pa mangawarlany lamparnmarta mangkurla.

  Walimpawarlany marniny pajarrangu, ‘Wurna parlipa yanku kayili mayarukarti. Kangku marnanya ngarpujaa ngamajiwarntijaa jaja ngawijijaa malijaa ngajukurajarra kartujarra, mapirrirni yarnta ngajukurawarnti rimpiwarnti. Paja marnanya jinpinya mangarriwarntijaa purluman kuyi yalayirla kartiyakura. Nukarni marnanya kangku, kayan ngarnanya wanyjarra piyirnkarrarla, wartangurni nganyalu pungka.

  Pijaji pilangu pinarri ngunangani kuliparijarrawu. Nyanartila marnapangu marni. Pinakarrinya pinya nyantukurawarntirlu kurlangujangkawarntirlu palupinya lani Nganpayijaa ngamajinyankura.

  Ngajukurarlu jajangujaa Pijajikurarlu jajangujaa ngamajijarrawarlanyju palurla marni, ‘Wanyjarrku marnanpanya. Kirrarnanku marnalu nganampakurarla ngurrararla, kayan ngarnanpanya kangka. Wali marnanpanya wanyjarrku minyayarlarni ngurrararla nganampakurarla. Kayan ngarnanpanya kangka nyanartikarti mayarukarti. Marri marnapangurla. Yarra manta.’ Ngajukura pa jaja parnanyjinyangu. Kayan ngarta marri yantarla. Kanajarti pa jitakkarra yanani. Ngajukurarlu ngajangu parla yakurrmarni wanyjanupurru wartangurni. Ngamaji jaa jajajaa ngaja. Yawiyijarrinya manyanangu. Wali lamala palu kirrarnani nukarni.

  Wali makurrajangka larlilarlirla marnalu wurna jakarnkarra kanya kayili mayarukarti ngajukurajarra lamparrjaa ngunyarri, Pijajikura ngarpujaa ngamaji, layi manga pila kangani, ngajuwu paji mantirri. Nyanartiwarnti marnalu yani. Wali pikajarrinyurla marnalu yani kayili.

  Yani marnalu Yarntayi tirriny kayirrarni. Kaparn marnal yukarni. Rakarrarakarrarla marnal wurnajarrinya Larrilarrikarti. Jarti marnalu nyanya ngapangajirta, marri pa kaniny ngujangurra. Tirrinyyani marnalu Pilyjiwurtukarti jumuwarlanykarti. Ngarnungkarranya marnal wurnangurni. Karuwarrajarrinya marnapangurla kaparn ngurrala marnalu yukarni.

  Kumanta marnal turtapinya, nyanyala marnal pamarr Jarrngajarti ngurrpangu. Turtangkarrakanya marnal, pamarra marnal nyanya ngapa najinga. Purlumanwarnti palu nyanyayirla karrinyani ngapanga. Jarlu marna nyanya nyanarti purluman, kurlirra jiljinga, pinarrila marnarla. Ngarnila marnal, ngapa nyanarti kayirrarni Jinpirimpirirlal marnal tirriny yani.

  Pirriyanila marnalu puwunga. Kurlirrara marnapanya yutukani yungkanga pukanyja. Tirrinyyani manyanangurla wurturlanyjartikarti. Pinarri palurla ngujangurra, jarlu palu nyanya Pijaji. Kirrarnani palu wurturlanyjarti. Purrkungu pinya martarnani parnanyjarra kurriny. Jularni parla parnanywarlanyju, ‘Yangkartu pa piyirn pirriyani.’

  Papajanila parla parnanywarlanyju. ‘Mirnu yananawu. Julawu pajin wangki.’

  ‘Ngajirta pawu. Ngajukura marna walakujpurru kanyangurra.’

  ‘Kangkaji mirnu,’ marni parla parnanyju. Miyiliny parla yinya miyijaa kuyi ngilyki.

  ‘Yu,’ marni parla. ‘Warra marnangu pirrikangku.’

  Pirrikanya marnapanya ngajujaa ngarpujaa ngamaji pukanyja. Wali lungani marnalunyan.

  Jularni parla ngajukurarlu purrkungu, ‘Minyarti pajipila, ngajukurajarra, ngarpujaa ngamaji. Minyarti paji ngajuwu kartu.’ Parnanyju parla japirryinya, ‘Nganakura nyanarti marnin? Julaji.’ ‘Jaja parla Nakayi. Yani pa Pamarrjartikarti kayili jarlu.’

  ‘Ya. Ngajukura paji jaja.’

  Walimpawarlany marni parla purrkuwu Pijajirlu, ‘Wurna marnalu yanku kayirrara Jukurirrikarti puwuwarlanykarti. Nyaku marnarla kakajpurruwu.’

  ‘Ya, wali pawu, yantanyanta. Nyakarla kakajpurruwu.’

  Wali wurnajarrinya marnal.

  Pirriyani marnalu puwuwarlanyja Jukurirrirla. Marni marnapangu ngajukurarlu purrkungu, ‘Kirranyjalu minyartirla ngalunga. Nyaku marnarla ngumparnajpurru.’

  Yanila parla, marni parla kakanyankurawu, ‘Ngumparnajpurru marna pirrikanya ngajukura yirna.’

  ‘Ya. Nyaku marna kuwarrirni.’

  Purparnila. Marni parla, ‘Minyarti marna ngajukura ngumparnajpurru pirrikanya.’

  Kayilungu kirrarnukujirni. Lunganila palunyanu ngayiwarntirlu.

  Miyila marnapanya yinya. Yukarni marnalu layi ngurra.

  Wali marni parla ngajukurarlu purrkungu, ‘Wanyjarrku marnanpinya ngumparnarra. Minyayirla manpila kirralku kajalu.’

  Marnila parla wartangurni, ‘Pa. Yanku marna mapirrijarti.’ Yani pila kankarral tayingkakarti. Nyanya ngapa kankarninyirra tayingkarla wuru yukarnjangka ngurrpangujal. Murrula tikilaparnila karrarta, mungkula warntarni. Marni, ‘Wawu! Ngaju marnawu pirriyani!’ Mungkujawurlu luwarni ngurrpangurrparlu. Ngaru manyan jiwupinya. Ngajirta pa jarlu nyangantarla kujartijiliny kurlampal. Kula parla nyantungu marni kalpurtujartirni.

  Kalpartu pa jilawarntirla nguniny, ngapa pa martalany. Puju ngayi kanginypungany, walypala parlanyanta turtapungany wirrilyi. Pilyurr ngarta tapantarla. Wali marni parla nyanartikarrijirlu, ‘Ngajirta pa nyanarti jila. Yarr pa ngapa warntarni mijiyintu kartiyakurarlu kaninyjangka. Pa, tikiyanku marna jurnpurrkarti mapirrijarti.’

  Ruwa pajarra yani kayirra puwuwarlanykarti Purlkartujartikarti. Nyanayirla palu warrkammarnani ngapapurru tayingka piyirnwarntirlu. Pirriyanila pajarra pukanyja. Yukarni pajarra layi ngurra. Kumantajarti nyanya pajarranya Paaniluputtu warrkammayintu rapukaajirlu. Marni manyanangu warrkamayinwarntiwu, ‘Warntawu marna nyanarti boy, warrkammalku pajirla ngajunga.’

  Wali pajarranya warntarni. Ngurtinga pajarra parayani, kanyala pajarranyalu kayili warrkamkarti. Nyangani marnanya manawarnti. Kula palu pupururni laparnani. Ngaju marna parntakarrinyani ngurtinga karrarta ngurrpangurrpa.

  Kanya pajarranyalu kayirrara pirrakarti Warrpipakarti. Pajanani palu puwuj parrikpurru piyirnwarntirlu. Ngajarrarlu pajarra kamparnani puluwa kukumanjarrarlu Pajimankurarlu kartungu. Nyangani marna ngurrpangu kurtayimanujangka puluwa.

  Yarntarni pajarranyalu kanya ngurtijarti kurlirrara Jukurirrikarti tikirrparni. Purpankanya pajarrapinya jamirlangu Pijajikura ngamajijaa yirna Timpakirikkarti. Wali mangarri marnalu ngarnani nyanayirlarni. Yangka pajarra kurlilangu pirriyani puwunga. Nyanayirlarni marnalpinya ngangamarni mantirrirlangu wayinurtu ngajukurawu purrkuwu parla ngamaji, yarnta Japirirrikura. Wali lungani marnalpilangu yawiyirlu. Nyanartikarra ngajirta pila ngumparnarra kalkarrajarra kirrarnantarla lukajarti. Ngurrpa marnalurla ngunangani. Jarlu kurlampal jilawarntirla ngajirta palu martarnantarla kalkarrarlu luka.

  Layimirri manyanangu ngapa ngarla warntarni warrkammayintu Paaniluputtu Kurijmijpurru tawunjangka. Ngarnanila palu wangartawurrra. Wali warpijngarni palu. Nganamparlu marnalunya nyangani ngurrpangu. Rayinjarrinyala marnal ngurrpawarnti. Pungkarla ngarnapanyalu turangkinpalarlu.

  Walimpa marnalpinya kanya ngumpanarra kalkarrajarra mayarukarti Jarraparnkarti kayili, yapajarra mapirrirni. Pirriyani marnalu kayili mayarurla. Nyanganila marnapanyalu ngayiwarntirlu pirriyanjangka. Layi marnalu nginyjirrikani. Lunganila marnapangurlurla nginyjirrikanungurla. Kirrarnani marnalu paja piyirn.

  Nyanartijangka juju marnapangulu yinparni Julurru. Mayarujangka marnapanyalu kanyapakul karla. Makartala marnapangulurla yutukani jurlunga. Kayan ngarnal warrpunyakarla. Nguwa marnal nyangani kaninyparral. Nyanartijangka kanya marnapanyalu pirntirrikarti karuwarrarla, jujula palu kartijpani. Marni marnapangulu ‘Munta tarrpartalunyanu. Karrpilikanyja nganta.’ Nyanya marnalunya kukukumarnujangka. Nyanartijangka yinparnani palu kakarrara manyanngajirta. Kamparnani palunyan warlujawurlu. Nyanartijangka kumantajartila palunyan yungani mangarrijaa kuluwujwarnti.

  Nyanartikarra marna jalarramiparni nyanya kartiya ngurrpangu Pinapinakarrinya marna, ‘Aa nyanarti pa kartiya ngirljarti.’ Nyanti pa nganpayi yini parla Kuripina, maja marnapangu. Rajin marnapanya yungani nyantungu.

  Wali warrkammarnani pajarrarla majawu nyanayirlarni mayururla yitilalwarnti paja kitangarni pajarrarla pinarrijarrinya warrkamku.

  Jar
lu marnarla ngurrpa ngunangani nanikutku ngamarna nyulypungupurru. Majangu parla marni parnanyku, ‘Yungkarla warrkam marnin nyanarti nanikut.’

  ‘Yu,’ marni parla. Wali purpani paja parnanyju.

  ‘Marlamanku pajan nanikut,’ marni paji.

  Ngajungu marna pinapinakarrinya, ‘Minyarti pa kunyarr

  Marni paji parnanyju, ‘Marrki man tarrpartawu jina. Kanyji nganta jinangu.’

  Nyanartijangka nyulypungungurla marnal ngamarna kangani kaninykaninyjurra pakitwarntirla mayarukarti wirtijurrmanupurru jirajaa ngamarna ngarnupurru.

  Yarnta marnarla pinarrijarrinyani purlumanukurawu jupku. Wirtijurrmanani marnal jira warlungajangka pakitwarntirla jawutajarti. Purtkujirnanila marnal ngurtinga japalla. Nyanartijangka kutikananila marnal nyanarti kankarnimarrangu. Kumantajartila marnal jup junjumanani piyirnwarntiwu yungupurru kuluj wajimmanupurru.

  Yarnta kanarlany warrkamwarlany marnal turakjangka muntumuntukangani tuwakarti nganapartu-nganapartu kaninykaninyjurra. Wali.

  Nyanartijangka purlumanukarti marnapanya kangani kartiyarlu. Luwarnani purlumanu, marninwarntirlula marnal jungarnurla tarratarrapungani kankarral ngurtikarti. Tikirrkangani mitawujkarti, maparnani marnal julkjawurlu ngarnupurru warra.

  Yarnta wangkiwarlany marna julawu. Maparnani marnal pulayinku turam parpjartijawurlu, nyaku manyanta pulayinjawurlu. Nyanartijangkala yutantinyani. Nyanartiwarntiwu marnarla pinarrijarrinya warrkamku yangka marna kurlangu pirriyani jiljingurni.

  Wali nyanayirlarni marnalunya ngangamani ngurturrwarnti nganampakurawarnti Jarraparntarni. Ngurrpa marnalurla ngunangani kujartijilinyku mimiwu kurlampal. Ngajukura lamparr nyanayirlarni marlaljarrinya. Nyana pa ngajukuraliny purrku marlaljarrirla. Ngarpukurajangkarla manyanta warntarni pilyurr. Yinyala parla wanji ngajukura purrku. Ngaju marna yara ngunangani mimingajirta. Yapawarnti marnanya ngampurrikanani ngumuwarnti Pali, Japirirri, Nyija.