Complete Works of Virgil

by Virgil

  Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;

  ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem

  fronde premit crinem fingens atque implicat auro,

  tela sonant umeris: haud illo segnior ibat

  Aeneas, tantum egregio decus enitet ore. 150

  postquam altos uentum in montis atque inuia lustra,

  ecce ferae saxi deiectae uertice caprae

  decurrere iugis; alia de parte patentis

  transmittunt cursu campos atque agmina cerui

  puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt. 155

  at puer Ascanius mediis in uallibus acri

  gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,

  spumantemque dari pecora inter inertia uotis

  optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem.

  Interea magno misceri murmure caelum 160

  incipit, insequitur commixta grandine nimbus,

  et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus

  Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros

  tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.

  speluncam Dido dux et Troianus eandem 165

  deueniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno

  dant signum; fulsere ignes et conscius aether

  conubiis summoque ulularunt uertice Nymphae.

  ille dies primus leti primusque malorum

  causa fuit; neque enim specie famaue mouetur 170

  nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:

  coniugium uocat, hoc praetexit nomine culpam.

  Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,

  Fama, malum qua non aliud uelocius ullum:

  mobilitate uiget uirisque adquirit eundo, 175

  parua metu primo, mox sese attollit in auras

  ingrediturque solo et caput inter nubila condit.

  illam Terra parens ira inritata deorum

  extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem

  progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 180

  monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,

  tot uigiles oculi subter (mirabile dictu),

  tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.

  nocte uolat caeli medio terraeque per umbram

  stridens, nec dulci declinat lumina somno; 185

  luce sedet custos aut summi culmine tecti

  turribus aut altis, et magnas territat urbes,

  tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri.

  haec tum multiplici populos sermone replebat

  gaudens, et pariter facta atque infecta canebat: 190

  uenisse Aenean Troiano sanguine cretum,

  cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido;

  nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere

  regnorum immemores turpique cupidine captos.

  haec passim dea foeda uirum diffundit in ora. 195

  protinus ad regem cursus detorquet Iarban

  incenditque animum dictis atque aggerat iras.

  Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha

  templa Ioui centum latis immania regnis,

  centum aras posuit uigilemque sacrauerat ignem, 200

  excubias diuum aeternas, pecudumque cruore

  pingue solum et uariis florentia limina sertis.

  isque amens animi et rumore accensus amaro

  dicitur ante aras media inter numina diuum

  multa Iouem manibus supplex orasse supinis: 205

  ‘Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis

  gens epulata toris Lenaeum libat honorem,

  aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques

  nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes

  terrificant animos et inania murmura miscent? 210

  femina, quae nostris errans in finibus urbem

  exiguam pretio posuit, cui litus arandum

  cuique loci leges dedimus, conubia nostra

  reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.

  et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu, 215

  Maeonia mentum mitra crinemque madentem

  subnexus, rapto potitur: nos munera templis

  quippe tuis ferimus famamque fouemus inanem.’

  Talibus orantem dictis arasque tenentem

  audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit 220

  regia et oblitos famae melioris amantis.

  tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:

  ‘uade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis

  Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc

  exspectat fatisque datas non respicit urbes, 225

  adloquere et celeris defer mea dicta per auras.

  non illum nobis genetrix pulcherrima talem

  promisit Graiumque ideo bis uindicat armis;

  sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem

  Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri 230

  proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.

  si nulla accendit tantarum gloria rerum

  nec super ipse sua molitur laude laborem,

  Ascanione pater Romanas inuidet arces?

  quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur 235

  nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua?

  nauiget! haec summa est, hic nostri nuntius esto.’

  Dixerat. ille patris magni parere parabat

  imperio; et primum pedibus talaria nectit

  aurea, quae sublimem alis siue aequora supra 240

  seu terram rapido pariter cum flamine portant.

  tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco

  pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,

  dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.

  illa fretus agit uentos et turbida tranat 245

  nubila. iamque uolans apicem et latera ardua cernit

  Atlantis duri caelum qui uertice fulcit,

  Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris

  piniferum caput et uento pulsatur et imbri,

  nix umeros infusa tegit, tum flumina mento 250

  praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.

  hic primum paribus nitens Cyllenius alis

  constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas

  misit aui similis, quae circum litora, circum

  piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta. 255

  haud aliter terras inter caelumque uolabat

  litus harenosum ad Libyae, uentosque secabat

  materno ueniens ab auo Cyllenia proles.

  ut primum alatis tetigit magalia plantis,

  Aenean fundantem arces ac tecta nouantem 260

  conspicit. atque illi stellatus iaspide fulua

  ensis erat Tyrioque ardebat murice laena

  demissa ex umeris, diues quae munera Dido

  fecerat, et tenui telas discreuerat auro.

  continuo inuadit: ‘tu nunc Karthaginis altae 265

  fundamenta locas pulchramque uxorius urbem

  exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum!

  ipse deum tibi me claro demittit Olympo

  regnator, caelum et terras qui numine torquet,

  ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras: 270

  quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?

  si te nulla mouet tantarum gloria rerum

  [nec super ipse tua moliris laude laborem,]

  Ascanium surgentem et spes heredis Iuli

  respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 275

  debetur.’ tali Cyllenius ore locutus

  mortalis uisus medio sermone reliquit

  et procul in tenuem ex oculis euanuit auram.

  At uero Aeneas aspectu obmutuit amens,

  arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit. 280

  ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,

  attonitus tanto monitu imperioque deorum.

  heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem

  audeat adfatu? quae prima exordia sumat?

  atque animum nunc huc celerem
nunc diuidit illuc 285

  in partisque rapit uarias perque omnia uersat.

  haec alternanti potior sententia uisa est:

  Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum,

  classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,

  arma parent et quae rebus sit causa nouandis 290

  dissimulent; sese interea, quando optima Dido

  nesciat et tantos rumpi non speret amores,

  temptaturum aditus et quae mollissima fandi

  tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes

  imperio laeti parent et iussa facessunt. 295

  At regina dolos (quis fallere possit amantem?)

  praesensit, motusque excepit prima futuros

  omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti

  detulit armari classem cursumque parari.

  saeuit inops animi totamque incensa per urbem 300

  bacchatur, qualis commotis excita sacris

  Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho

  orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.

  tandem his Aenean compellat uocibus ultro:

  ‘dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum 305

  posse nefas tacitusque mea decedere terra?

  nec te noster amor nec te data dextera quondam

  nec moritura tenet crudeli funere Dido?

  quin etiam hiberno moliri sidere classem

  et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 310

  crudelis? quid, si non arua aliena domosque

  ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,

  Troia per undosum peteretur classibus aequor?

  mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te

  (quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui), 315

  per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,

  si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam

  dulce meum, miserere domus labentis et istam,

  oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.

  te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni 320

  odere, infensi Tyrii; te propter eundem

  exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,

  fama prior. cui me moribundam deseris hospes

  (hoc solum nomen quoniam de coniuge restat)?

  quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater 325

  destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?

  saltem si qua mihi de te suscepta fuisset

  ante fugam suboles, si quis mihi paruulus aula

  luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,

  non equidem omnino capta ac deserta uiderer.’ 330

  Dixerat. ille Iouis monitis immota tenebat

  lumina et obnixus curam sub corde premebat.

  tandem pauca refert: ‘ego te, quae plurima fando

  enumerare uales, numquam, regina, negabo

  promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae 335

  dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.

  pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto

  speraui (ne finge) fugam, nec coniugis umquam

  praetendi taedas aut haec in foedera ueni.

  me si fata meis paterentur ducere uitam 340

  auspiciis et sponte mea componere curas,

  urbem Troianam primum dulcisque meorum

  reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,

  et recidiua manu posuissem Pergama uictis.

  sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, 345

  Italiam Lyciae iussere capessere sortes;

  hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces

  Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,

  quae tandem Ausonia Teucros considere terra

  inuidia est? et nos fas extera quaerere regna. 350

  me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris

  nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,

  admonet in somnis et turbida terret imago;

  me puer Ascanius capitisque iniuria cari,

  quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus aruis. 355

  nunc etiam interpres diuum Ioue missus ab ipso

  (testor utrumque caput) celeris mandata per auras

  detulit: ipse deum manifesto in lumine uidi

  intrantem muros uocemque his auribus hausi.

  desine meque tuis incendere teque querelis; 360

  Italiam non sponte sequor.’

  Talia dicentem iamdudum auersa tuetur

  huc illuc uoluens oculos totumque pererrat

  luminibus tacitis et sic accensa profatur:

  ‘nec tibi diua parens generis nec Dardanus auctor, 365

  perfide, sed duris genuit te cautibus horrens

  Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.

  nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reseruo?

  num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?

  num lacrimas uictus dedit aut miseratus amantem est? 370

  quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno

  nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.

  nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem

  excepi et regni demens in parte locaui.

  amissam classem, socios a morte reduxi 375

  (heu furiis incensa feror!): nunc augur Apollo,

  nunc Lyciae sortes, nunc et Ioue missus ab ipso

  interpres diuum fert horrida iussa per auras.

  scilicet is superis labor est, ea cura quietos

  sollicitat. neque te teneo neque dicta refello: 380

  i, sequere Italiam uentis, pete regna per undas.

  spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,

  supplicia hausurum scopulis et nomine Dido

  saepe uocaturum. sequar atris ignibus absens

  et, cum frigida mors anima seduxerit artus, 385

  omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas.

  audiam et haec Manis ueniet mihi fama sub imos.’

  his medium dictis sermonem abrumpit et auras

  aegra fugit seque ex oculis auertit et aufert,

  linquens multa metu cunctantem et multa parantem 390

  dicere. suscipiunt famulae conlapsaque membra

  marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.

  At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem

  solando cupit et dictis auertere curas,

  multa gemens magnoque animum labefactus amore 395

  iussa tamen diuum exsequitur classemque reuisit.

  tum uero Teucri incumbunt et litore celsas

  deducunt toto nauis. natat uncta carina,

  frondentisque ferunt remos et robora siluis

  infabricata fugae studio. 400

  migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:

  ac uelut ingentem formicae farris aceruum

  cum populant hiemis memores tectoque reponunt,

  it nigrum campis agmen praedamque per herbas

  conuectant calle angusto; pars grandia trudunt 405

  obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt

  castigantque moras, opere omnis semita feruet.

  quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus,

  quosue dabas gemitus, cum litora feruere late

  prospiceres arce ex summa, totumque uideres 410

  misceri ante oculos tantis clamoribus aequor!

  improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!

  ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando

  cogitur et supplex animos summittere amori,

  ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. 415

  ‘Anna, uides toto properari litore circum:

  undique conuenere; uocat iam carbasus auras,

  puppibus et laeti nautae imposuere coronas.

  hunc ego si potui tantum sperare dolorem,

  et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum 420

  exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille

  te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;

  sola uiri mollis aditus et tempora noras.

  i, soror
, atque hostem supplex adfare superbum:

  non ego cum Danais Troianam exscindere gentem 425

  Aulide iuraui classemue ad Pergama misi,

  nec patris Anchisae cinerem manisue reuelli:

  cur mea dicta negat duras demittere in auris?

  quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:

  exspectet facilemque fugam uentosque ferentis. 430

  non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,

  nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:

  tempus inane peto, requiem spatiumque furori,

  dum mea me uictam doceat fortuna dolere.

  extremam hanc oro ueniam (miserere sororis), 435

  quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.’

  Talibus orabat, talisque miserrima fletus

  fertque refertque soror. sed nullis ille mouetur

  fletibus aut uoces ullas tractabilis audit;

  fata obstant placidasque uiri deus obstruit auris. 440

  ac uelut annoso ualidam cum robore quercum

  Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc

  eruere inter se certant; it stridor, et altae

  consternunt terram concusso stipite frondes;

  ipsa haeret scopulis et quantum uertice ad auras 445

  aetherias, tantum radice in Tartara tendit:

  haud secus adsiduis hinc atque hinc uocibus heros

  tunditur, et magno persentit pectore curas;

  mens immota manet, lacrimae uoluuntur inanes.

  Tum uero infelix fatis exterrita Dido 450

  mortem orat; taedet caeli conuexa tueri.

  quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,

  uidit, turicremis cum dona imponeret aris,

  (horrendum dictu) latices nigrescere sacros

  fusaque in obscenum se uertere uina cruorem; 455

  hoc uisum nulli, non ipsi effata sorori.

  praeterea fuit in tectis de marmore templum

  coniugis antiqui, miro quod honore colebat,

  uelleribus niueis et festa fronde reuinctum:

  hinc exaudiri uoces et uerba uocantis 460

  uisa uiri, nox cum terras obscura teneret,

  solaque culminibus ferali carmine bubo

  saepe queri et longas in fletum ducere uoces;

  multaque praeterea uatum praedicta priorum

  terribili monitu horrificant. agit ipse furentem 465

  in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui

  sola sibi, semper longam incomitata uidetur

  ire uiam et Tyrios deserta quaerere terra,

  Eumenidum ueluti demens uidet agmina Pentheus

  et solem geminum et duplices se ostendere Thebas, 470

  aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,

  armatam facibus matrem et serpentibus atris

  cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.

  Ergo ubi concepit furias euicta dolore

  decreuitque mori, tempus secum ipsa modumque 475