Complete Works of Virgil

by Virgil

  tum uicina astris Erycino in uertice sedes

  fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos 760

  ac lucus late sacer additus Anchiseo.

  Iamque dies epulata nouem gens omnis, et aris

  factus honos: placidi strauerunt aequora uenti

  creber et aspirans rursus uocat Auster in altum.

  exoritur procurua ingens per litora fletus; 765

  complexi inter se noctemque diemque morantur.

  ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam

  uisa maris facies et non tolerabile numen,

  ire uolunt omnemque fugae perferre laborem.

  quos bonus Aeneas dictis solatur amicis 770

  et consanguineo lacrimans commendat Acestae.

  tris Eryci uitulos et Tempestatibus agnam

  caedere deinde iubet soluique ex ordine funem.

  ipse caput tonsae foliis euinctus oliuae

  stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos 775

  proicit in fluctus ac uina liquentia fundit.

  certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt; 778

  prosequitur surgens a puppi uentus euntis. 777

  At Venus interea Neptunum exercita curis 779

  adloquitur talisque effundit pectore questus:

  ‘Iunonis grauis ira neque exsaturabile pectus

  cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis;

  quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

  nec Iouis imperio fatisque infracta quiescit.

  non media de gente Phrygum exedisse nefandis 785

  urbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem

  reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae

  insequitur. causas tanti sciat illa furoris.

  ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis

  quam molem subito excierit: maria omnia caelo 790

  miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis,

  in regnis hoc ausa tuis.

  per scelus ecce etiam Troianis matribus actis

  exussit foede puppis et classe subegit

  amissa socios ignotae linquere terrae. 795

  quod superest, oro, liceat dare tuta per undas

  uela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim,

  si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.’

  tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:

  ‘fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 800

  unde genus ducis. merui quoque; saepe furores

  compressi et rabiem tantam caelique marisque.

  nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,

  Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles

  exanimata sequens impingeret agmina muris, 805

  milia multa daret leto, gemerentque repleti

  amnes nec reperire uiam atque euoluere posset

  in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti

  congressum Aenean nec dis nec uiribus aequis

  nube caua rapui, cuperem cum uertere ab imo 810

  structa meis manibus periurae moenia Troiae.

  nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores.

  tutus, quos optas, portus accedet Auerni.

  unus erit tantum amissum quem gurgite quaeres;

  unum pro multis dabitur caput.’ 815

  his ubi laeta deae permulsit pectora dictis,

  iungit equos auro genitor, spumantiaque addit

  frena feris manibusque omnis effundit habenas.

  caeruleo per summa leuis uolat aequora curru;

  subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti 820

  sternitur aequor aquis, fugiunt uasto aethere nimbi.

  tum uariae comitum facies, immania cete,

  et senior Glauci chorus Inousque Palaemon

  Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis;

  laeua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo, 825

  Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque.

  Hic patris Aeneae suspensam blanda uicissim

  gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis

  attolli malos, intendi bracchia uelis.

  una omnes fecere pedem pariterque sinistros, 830

  nunc dextros soluere sinus; una ardua torquent

  cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.

  princeps ante omnis densum Palinurus agebat

  agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.

  iamque fere mediam caeli Nox umida metam 835

  contigerat, placida laxabant membra quiete

  sub remis fusi per dura sedilia nautae,

  cum leuis aetheriis delapsus Somnus ab astris

  aera dimouit tenebrosum et dispulit umbras,

  te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840

  insonti; puppique deus consedit in alta

  Phorbanti similis funditque has ore loquelas:

  ‘Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem,

  aequatae spirant aurae, datur hora quieti.

  pone caput fessosque oculos furare labori. 845

  ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.’

  cui uix attollens Palinurus lumina fatur:

  ‘mene salis placidi uultum fluctusque quietos

  ignorare iubes? mene huic confidere monstro?

  Aenean credam (quid enim?) fallacibus auris 850

  et caeli totiens deceptus fraude sereni?’

  talia dicta dabat, clauumque adfixus et haerens

  nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.

  ecce deus ramum Lethaeo rore madentem

  uique soporatum Stygia super utraque quassat 855

  tempora, cunctantique natantia lumina soluit.

  uix primos inopina quies laxauerat artus,

  et super incumbens cum puppis parte reuulsa

  cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas

  praecipitem ac socios nequiquam saepe uocantem; 860

  ipse uolans tenuis se sustulit ales ad auras.

  currit iter tutum non setius aequore classis

  promissisque patris Neptuni interrita fertur.

  iamque adeo scopulos Sirenum aduecta subibat,

  difficilis quondam multorumque ossibus albos 865

  (tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant),

  cum pater amisso fluitantem errare magistro

  sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis

  multa gemens casuque animum concussus amici:

  ‘o nimium caelo et pelago confise sereno, 870

  nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.’

  LIBER VI

  Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas

  et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.

  obuertunt pelago proras; tum dente tenaci

  ancora fundabat nauis et litora curuae

  praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens 5

  litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae

  abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum

  tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat.

  at pius Aeneas arces quibus altus Apollo

  praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, 10

  antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque

  Delius inspirat uates aperitque futura.

  iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta.

  Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna

  praepetibus pennis ausus se credere caelo 15

  insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos,

  Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce.

  redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit

  remigium alarum posuitque immania templa.

  in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas 20

  Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis

  corpora natorum; stat ductis sortibus urna.

  contra elata mari respondet Cnosia tellus:

  hic crudelis amor tauri suppostaque furto

  Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis 25

  Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,
>
  hic labor ille domus et inextricabilis error;

  magnum reginae sed enim miseratus amorem

  Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit,

  caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam 30

  partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.

  bis conatus erat casus effingere in auro,

  bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia

  perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates

  adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, 35

  Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:

  ‘non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;

  nunc grege de intacto septem mactare iuuencos

  praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.’

  talibus adfata Aenean (nec sacra morantur 40

  iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos.

  Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,

  quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,

  unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae.

  uentum erat ad limen, cum uirgo ‘poscere fata 45

  tempus’ ait; ‘deus ecce deus!’ cui talia fanti

  ante fores subito non uultus, non color unus,

  non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,

  et rabie fera corda tument, maiorque uideri

  nec mortale sonans, adflata est numine quando 50

  iam propiore dei. ‘cessas in uota precesque,

  Tros’ ait ‘Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent

  attonitae magna ora domus.’ et talia fata

  conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit

  ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 55

  ‘Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores,

  Dardana qui Paridis derexti tela manusque

  corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras

  tot maria intraui duce te penitusque repostas

  Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua: 60

  iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.

  hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;

  uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,

  dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens

  gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, 65

  praescia uenturi, da (non indebita posco

  regna meis fatis) Latio considere Teucros

  errantisque deos agitataque numina Troiae.

  tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum

  instituam festosque dies de nomine Phoebi. 70

  te quoque magna manent regnis penetralia nostris:

  hic ego namque tuas sortis arcanaque fata

  dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,

  alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda,

  ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; 75

  ipsa canas oro.’ finem dedit ore loquendi.

  At Phoebi nondum patiens immanis in antro

  bacchatur uates, magnum si pectore possit

  excussisse deum; tanto magis ille fatigat

  os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. 80

  ostia iamque domus patuere ingentia centum

  sponte sua uatisque ferunt responsa per auras:

  ‘o tandem magnis pelagi defuncte periclis

  (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini

  Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), 85

  sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella,

  et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.

  non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra

  defuerint; alius Latio iam partus Achilles,

  natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno 90

  usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

  quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes!

  causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris

  externique iterum thalami.

  tu ne cede malis, sed contra audentior ito, 95

  qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis

  (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.’

  Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla

  horrendas canit ambages antroque remugit,

  obscuris uera inuoluens: ea frena furenti 100

  concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo.

  ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,

  incipit Aeneas heros: ‘non ulla laborum,

  o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit;

  omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. 105

  unum oro: quando hic inferni ianua regis

  dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,

  ire ad conspectum cari genitoris et ora

  contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.

  illum ego per flammas et mille sequentia tela 110

  eripui his umeris medioque ex hoste recepi;

  ille meum comitatus iter maria omnia mecum

  atque omnis pelagique minas caelique ferebat,

  inualidus, uiris ultra sortemque senectae.

  quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, 115

  idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,

  alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te

  nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis),

  si potuit manis accersere coniugis Orpheus

  Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 120

  si fratrem Pollux alterna morte redemit

  itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum

  quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.’

  Talibus orabat dictis arasque tenebat,

  cum sic orsa loqui uates: ‘sate sanguine diuum, 125

  Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:

  noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

  sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,

  hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit

  Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, 130

  dis geniti potuere. tenent media omnia siluae,

  Cocytusque sinu labens circumuenit atro.

  quod si tantus amor menti, si tanta cupido est

  bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere

  Tartara, et insano iuuat indulgere labori, 135

  accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca

  aureus et foliis et lento uimine ramus,

  Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis

  lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae.

  sed non ante datur telluris operta subire 140

  auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

  hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

  instituit. primo auulso non deficit alter

  aureus, et simili frondescit uirga metallo.

  ergo alte uestiga oculis et rite repertum 145

  carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,

  si te fata uocant; aliter non uiribus ullis

  uincere nec duro poteris conuellere ferro.

  praeterea iacet exanimum tibi corpus amici

  (heu nescis) totamque incestat funere classem, 150

  dum consulta petis nostroque in limine pendes.

  sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

  duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

  sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis

  aspicies.’ dixit, pressoque obmutuit ore. 155

  Aeneas maesto defixus lumina uultu

  ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat

  euentus animo secum. cui fidus Achates

  it comes et paribus curis uestigia figit.

  multa inter sese uario sermone serebant, 160

  quem socium exanimum uates, quod corpus humandum

  diceret. atque illi Misenum in litore sicco,

  ut uenere, uident indigna morte peremptum,

  Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter

  aere ciere uiros Martemque accendere cantu. 165 />
  Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum

  et lituo pugnas insignis obibat et hasta.

  postquam illum uita uictor spoliauit Achilles,

  Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

  addiderat socium, non inferiora secutus. 170

  sed tum, forte caua dum personat aequora concha,

  demens, et cantu uocat in certamina diuos,

  aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,

  inter saxa uirum spumosa immerserat unda.

  ergo omnes magno circum clamore fremebant, 175

  praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,

  haud mora, festinant flentes aramque sepulcri

  congerere arboribus caeloque educere certant.

  itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum;

  procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex 180

  fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur

  scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos.

  Nec non Aeneas opera inter talia primus

  hortatur socios paribusque accingitur armis.

  atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat 185

  aspectans siluam immensam, et sic forte precatur:

  ‘si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

  ostendat nemore in tanto! quando omnia uere

  heu nimium de te uates, Misene, locuta est.’

  uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae 190

  ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes,

  et uiridi sedere solo. tum maximus heros

  maternas agnouit auis laetusque precatur:

  ‘este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras

  derigite in lucos ubi pinguem diues opacat 195

  ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,

  diua parens.’ sic effatus uestigia pressit

  obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant.

  pascentes illae tantum prodire uolando

  quantum acie possent oculi seruare sequentum. 200

  inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni,

  tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae

  sedibus optatis gemina super arbore sidunt,

  discolor unde auri per ramos aura refulsit.

  quale solet siluis brumali frigore uiscum 205

  fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos,

  et croceo fetu teretis circumdare truncos,

  talis erat species auri frondentis opaca

  ilice, sic leni crepitabat brattea uento.

  corripit Aeneas extemplo auidusque refringit 210

  cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae.

  Nec minus interea Misenum in litore Teucri

  flebant et cineri ingrato suprema ferebant.

  principio pinguem taedis et robore secto

  ingentem struxere pyram, cui frondibus atris 215

  intexunt latera et feralis ante cupressos