Complete Works of Virgil

by Virgil

  umbonum cratis; alii thoracas aenos

  aut leuis ocreas lento ducunt argento;

  uomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri 635

  cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis.

  classica iamque sonant, it bello tessera signum;

  hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis

  ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem

  loricam induitur fidoque accingitur ense. 640

  Pandite nunc Helicona, deae, cantusque mouete,

  qui bello exciti reges, quae quemque secutae

  complerint campos acies, quibus Itala iam tum

  floruerit terra alma uiris, quibus arserit armis;

  et meministis enim, diuae, et memorare potestis; 645

  ad nos uix tenuis famae perlabitur aura.

  Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris

  contemptor diuum Mezentius agminaque armat.

  filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter

  non fuit excepto Laurentis corpore Turni; 650

  Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,

  ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos

  mille uiros, dignus patriis qui laetior esset

  imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

  Post hos insignem palma per gramina currum 655

  uictoresque ostentat equos satus Hercule pulchro

  pulcher Auentinus, clipeoque insigne paternum

  centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram;

  collis Auentini silua quem Rhea sacerdos

  furtiuum partu sub luminis edidit oras, 660

  mixta deo mulier, postquam Laurentia uictor

  Geryone exstincto Tirynthius attigit arua,

  Tyrrhenoque boues in flumine lauit Hiberas.

  pila manu saeuosque gerunt in bella dolones,

  et tereti pugnant mucrone ueruque Sabello. 665

  ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,

  terribili impexum saeta cum dentibus albis

  indutus capiti, sic regia tecta subibat,

  horridus Herculeoque umeros innexus amictu.

  Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, 670

  fratris Tiburti dictam cognomine gentem,

  Catillusque acerque Coras, Argiua iuuentus,

  et primam ante aciem densa inter tela feruntur:

  ceu duo nubigenae cum uertice montis ab alto

  descendunt Centauri Homolen Othrymque niualem 675

  linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens

  silua locum et magno cedunt uirgulta fragore.

  Nec Praenestinae fundator defuit urbis,

  Volcano genitum pecora inter agrestia regem

  inuentumque focis omnis quem credidit aetas, 680

  Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis:

  quique altum Praeneste uiri quique arua Gabinae

  Iunonis gelidumque Anienem et roscida riuis

  Hernica saxa colunt, quos diues Anagnia pascis,

  quos Amasene pater. non illis omnibus arma 685

  nec clipei currusue sonant; pars maxima glandes

  liuentis plumbi spargit, pars spicula gestat

  bina manu, fuluosque lupi de pelle galeros

  tegmen habent capiti; uestigia nuda sinistri

  instituere pedis, crudus tegit altera pero. 690

  At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,

  quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,

  iam pridem resides populos desuetaque bello

  agmina in arma uocat subito ferrumque retractat.

  hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos, 695

  hi Soractis habent arces Flauiniaque arua

  et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.

  ibant aequati numero regemque canebant:

  ceu quondam niuei liquida inter nubila cycni

  cum sese e pastu referunt et longa canoros 700

  dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe

  pulsa palus.

  nec quisquam aeratas acies examine tanto

  misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto

  urgeri uolucrum raucarum ad litora nubem. 705

  Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum

  agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,

  Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens

  per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.

  una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 710

  Ereti manus omnis oliuiferaeque Mutuscae;

  qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,

  qui Tetricae horrentis rupes montemque Seuerum

  Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae,

  qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715

  Nursia, et Ortinae classes populique Latini,

  quosque secans infaustum interluit Allia nomen:

  quam multi Libyco uoluuntur marmore fluctus

  saeuus ubi Orion hibernis conditur undis,

  uel cum sole nouo densae torrentur aristae 720

  aut Hermi campo aut Lyciae flauentibus aruis.

  scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.

  Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,

  curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis

  mille rapit populos, uertunt felicia Baccho 725

  Massica qui rastris, et quos de collibus altis

  Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta

  aequora, quique Cales linquunt amnisque uadosi

  accola Volturni, pariterque Saticulus asper

  Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis 730

  tela, sed haec lento mos est aptare flagello.

  laeuas caetra tegit, falcati comminus enses.

  Nec tu carminibus nostris indictus abibis,

  Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha

  fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, 735

  iam senior; patriis sed non et filius aruis

  contentus late iam tum dicione premebat

  Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus,

  quique Rufras Batulumque tenent atque arua Celemnae,

  et quos maliferae despectant moenia Abellae, 740

  Teutonico ritu soliti torquere cateias;

  tegmina quis capitum raptus de subere cortex

  aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.

  Et te montosae misere in proelia Nersae,

  Vfens, insignem fama et felicibus armis, 745

  horrida praecipue cui gens adsuetaque multo

  uenatu nemorum, duris Aequicula glaebis.

  armati terram exercent semperque recentis

  conuectare iuuat praedas et uiuere rapto.

  Quin et Marruuia uenit de gente sacerdos 750

  fronde super galeam et felici comptus oliua

  Archippi regis missu, fortissimus Vmbro,

  uipereo generi et grauiter spirantibus hydris

  spargere qui somnos cantuque manuque solebat,

  mulcebatque iras et morsus arte leuabat. 755

  sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum

  eualuit neque eum iuuere in uulnera cantus

  somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae.

  te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda,

  te liquidi fleuere lacus. 760

  Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,

  Virbius, insignem quem mater Aricia misit,

  eductum Egeriae lucis umentia circum

  litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae.

  namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte nouercae 765

  occiderit patriasque explerit sanguine poenas

  turbatis distractus equis, ad sidera rursus

  aetheria et superas caeli uenisse sub auras,

  Paeoniis reuocatum herbis et amore Dianae.

  tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris 770

  mortalem infernis ad lumina surgere uitae,

  ipse repertorem medicinae talis et artis

  fulmine Phoebigen
am Stygias detrusit ad undas.

  at Triuia Hippolytum secretis alma recondit

  sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, 775

  solus ubi in siluis Italis ignobilis aeuum

  exigeret uersoque ubi nomine Virbius esset.

  unde etiam templo Triuiae lucisque sacratis

  cornipedes arcentur equi, quod litore currum

  et iuuenem monstris pauidi effudere marinis. 780

  filius ardentis haud setius aequore campi

  exercebat equos curruque in bella ruebat.

  Ipse inter primos praestanti corpore Turnus

  uertitur arma tenens et toto uertice supra est.

  cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram 785

  sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis;

  tam magis illa fremens et tristibus effera flammis

  quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.

  at leuem clipeum sublatis cornibus Io

  auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, 790

  argumentum ingens, et custos uirginis Argus,

  caelataque amnem fundens pater Inachus urna.

  insequitur nimbus peditum clipeataque totis

  agmina densentur campis, Argiuaque pubes

  Auruncaeque manus, Rutuli ueteresque Sicani, 795

  et Sacranae acies et picti scuta Labici;

  qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici

  litus arant Rutulosque exercent uomere collis

  Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus aruis

  praesidet et uiridi gaudens Feronia luco; 800

  qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas

  quaerit iter uallis atque in mare conditur Vfens.

  Hos super aduenit Volsca de gente Camilla

  agmen agens equitum et florentis aere cateruas,

  bellatrix, non illa colo calathisue Mineruae 805

  femineas adsueta manus, sed proelia uirgo

  dura pati cursuque pedum praeuertere uentos.

  illa uel intactae segetis per summa uolaret

  gramina nec teneras cursu laesisset aristas,

  uel mare per medium fluctu suspensa tumenti 810

  ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.

  illam omnis tectis agrisque effusa iuuentus

  turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

  attonitis inhians animis ut regius ostro

  uelet honos leuis umeros, ut fibula crinem 815

  auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram

  et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

  LIBER VIII

  Vt belli signum Laurenti Turnus ab arce

  extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,

  utque acris concussit equos utque impulit arma,

  extemplo turbati animi, simul omne tumultu

  coniurat trepido Latium saeuitque iuuentus 5

  effera. ductores primi Messapus et Vfens

  contemptorque deum Mezentius undique cogunt

  auxilia et latos uastant cultoribus agros.

  mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem

  qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10

  aduectum Aenean classi uictosque penatis

  inferre et fatis regem se dicere posci

  edoceat, multasque uiro se adiungere gentis

  Dardanio et late Latio increbrescere nomen:

  quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur, 15

  euentum pugnae cupiat, manifestius ipsi

  quam Turno regi aut regi apparere Latino.

  Talia per Latium. quae Laomedontius heros

  cuncta uidens magno curarum fluctuat aestu,

  atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc 20

  in partisque rapit uarias perque omnia uersat,

  sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis

  sole repercussum aut radiantis imagine lunae

  omnia peruolitat late loca, iamque sub auras

  erigitur summique ferit laquearia tecti. 25

  nox erat et terras animalia fessa per omnis

  alituum pecudumque genus sopor altus habebat,

  cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe

  Aeneas, tristi turbatus pectora bello,

  procubuit seramque dedit per membra quietem. 30

  huic deus ipse loci fluuio Tiberinus amoeno

  populeas inter senior se attollere frondes

  uisus (eum tenuis glauco uelabat amictu

  carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo),

  tum sic adfari et curas his demere dictis: 35

  ‘O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem

  qui reuehis nobis aeternaque Pergama seruas,

  exspectate solo Laurenti aruisque Latinis,

  hic tibi certa domus, certi (ne absiste) penates.

  neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 40

  concessere deum.

  iamque tibi, ne uana putes haec fingere somnum,

  litoreis ingens inuenta sub ilicibus sus

  triginta capitum fetus enixa iacebit,

  alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45

  [hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]

  ex quo ter denis urbem redeuntibus annis

  Ascanius clari condet cognominis Albam.

  haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat

  expedias uictor, paucis (aduerte) docebo. 50

  Arcades his oris, genus a Pallante profectum,

  qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,

  delegere locum et posuere in montibus urbem

  Pallantis proaui de nomine Pallanteum.

  hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55

  hos castris adhibe socios et foedera iunge.

  ipse ego te ripis et recto flumine ducam,

  aduersum remis superes subuectus ut amnem.

  surge age, nate dea, primisque cadentibus astris

  Iunoni fer rite preces, iramque minasque 60

  supplicibus supera uotis. mihi uictor honorem

  persolues. ego sum pleno quem flumine cernis

  stringentem ripas et pinguia culta secantem,

  caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.

  hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.’ 65

  Dixit, deinde lacu fluuius se condidit alto

  ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.

  surgit et aetherii spectans orientia solis

  lumina rite cauis undam de flumine palmis

  sustinet ac talis effundit ad aethera uoces: 70

  ‘Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,

  tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,

  accipite Aenean et tandem arcete periclis.

  quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra

  fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75

  semper honore meo, semper celebrabere donis

  corniger Hesperidum fluuius regnator aquarum.

  adsis o tantum et propius tua numina firmes.’

  sic memorat, geminasque legit de classe biremis

  remigioque aptat, socios simul instruit armis. 80

  Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,

  candida per siluam cum fetu concolor albo

  procubuit uiridique in litore conspicitur sus;

  quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,

  mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85

  Thybris ea fluuium, quam longa est, nocte tumentem

  leniit, et tacita refluens ita substitit unda,

  mitis ut in morem stagni placidaeque paludis

  sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.

  ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 90

  labitur uncta uadis abies; mirantur et undae,

  miratur nemus insuetum fulgentia longe

  scuta uirum fluuio pictasque innare carinas.

  olli remigio noctemque diemque fatigant

  et longos superant flexus, uariisque teguntur 95

  a
rboribus, uiridisque secant placido aequore siluas.

  sol medium caeli conscenderat igneus orbem

  cum muros arcemque procul ac rara domorum

  tecta uident, quae nunc Romana potentia caelo

  aequauit, tum res inopes Euandrus habebat. 100

  ocius aduertunt proras urbique propinquant.

  Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem

  Amphitryoniadae magno diuisque ferebat

  ante urbem in luco. Pallas huic filius una,

  una omnes iuuenum primi pauperque senatus 105

  tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.

  ut celsas uidere rates atque inter opacum

  adlabi nemus et tacitos incumbere remis,

  terrentur uisu subito cunctique relictis

  consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110

  sacra uetat raptoque uolat telo obuius ipse,

  et procul e tumulo: ‘iuuenes, quae causa subegit

  ignotas temptare uias? quo tenditis?’ inquit.

  ‘qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?’

  tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115

  paciferaeque manu ramum praetendit oliuae:

  ‘Troiugenas ac tela uides inimica Latinis,

  quos illi bello profugos egere superbo.

  Euandrum petimus. ferte haec et dicite lectos

  Dardaniae uenisse duces socia arma rogantis.’ 120

  obstipuit tanto percussus nomine Pallas:

  ‘egredere o quicumque es’ ait ‘coramque parentem

  adloquere ac nostris succede penatibus hospes.’

  excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;

  progressi subeunt luco fluuiumque relinquunt. 125

  Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:

  ‘optime Graiugenum, cui me Fortuna precari

  et uitta comptos uoluit praetendere ramos,

  non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas

  quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130

  sed mea me uirtus et sancta oracula diuum

  cognatique patres, tua terris didita fama,

  coniunxere tibi et fatis egere uolentem.

  Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,

  Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135

  aduehitur Teucros; Electram maximus Atlas

  edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.

  uobis Mercurius pater est, quem candida Maia

  Cyllenae gelido conceptum uertice fudit;

  at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 140

  idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.

  sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.

  his fretus non legatos neque prima per artem

  temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque

  obieci caput et supplex ad limina ueni. 145

  gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello