Complete Works of Virgil

by Virgil

  auertit? tantos ratibus quis depulit ignis?

  dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.

  tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80

  Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,

  ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum

  uocibus his adfata Iouem: ‘da, nate, petenti,

  quod tua cara parens domito te poscit Olympo.

  pinea silua mihi multos dilecta per annos, 85

  lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

  nigranti picea trabibusque obscurus acernis.

  has ego Dardanio iuueni, cum classis egeret,

  laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.

  solue metus atque hoc precibus sine posse parentem, 90

  ne cursu quassatae ullo neu turbine uenti

  uincantur: prosit nostris in montibus ortas.’

  filius huic contra, torquet qui sidera mundi:

  ‘o genetrix, quo fata uocas? aut quid petis istis?

  mortaline manu factae immortale carinae 95

  fas habeant? certusque incerta pericula lustret

  Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?

  immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt

  Ausonios olim, quaecumque euaserit undis

  Dardaniumque ducem Laurentia uexerit arua, 100

  mortalem eripiam formam magnique iubebo

  aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

  et Galatea secant spumantem pectore pontum.’

  dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

  per pice torrentis atraque uoragine ripas 105

  adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

  Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae

  debita complerant, cum Turni iniuria Matrem

  admonuit ratibus sacris depellere taedas.

  hic primum noua lux oculis offulsit et ingens 110

  uisus ab Aurora caelum transcurrere nimbus

  Idaeique chori; tum uox horrenda per auras

  excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:

  ‘ne trepidate meas, Teucri, defendere nauis

  neue armate manus; maria ante exurere Turno 115

  quam sacras dabitur pinus. uos ite solutae,

  ite deae pelagi; genetrix iubet.’ et sua quaeque

  continuo puppes abrumpunt uincula ripis

  delphinumque modo demersis aequora rostris

  ima petunt. hinc uirgineae (mirabile monstrum) 120

  reddunt se totidem facies pontoque feruntur. 122

  Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse

  turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis

  rauca sonans reuocatque pedem Tiberinus ab alto. 125

  at non audaci Turno fiducia cessit;

  ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:

  ‘Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse

  auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis

  exspectant Rutulos. ergo maria inuia Teucris, 130

  nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est,

  terra autem in nostris manibus, tot milia gentes

  arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent,

  si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum;

  sat fatis Venerique datum, tetigere quod arua 135

  fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra

  fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem

  coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas

  iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.

  “sed periisse semel satis est”: peccare fuisset 140

  ante satis, penitus modo non genus omne perosos

  femineum. quibus haec medii fiducia ualli

  fossarumque morae, leti discrimina parua,

  dant animos; at non uiderunt moenia Troiae

  Neptuni fabricata manu considere in ignis? 145

  sed uos, o lecti, ferro qui scindere uallum

  apparat et mecum inuadit trepidantia castra?

  non armis mihi Volcani, non mille carinis

  est opus in Teucros. addant se protinus omnes

  Etrusci socios. tenebras et inertia furta 150

  Palladii caesis late custodibus arcis

  ne timeant, nec equi caeca condemur in aluo:

  luce palam certum est igni circumdare muros.

  haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga

  esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. 155

  nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,

  quod superest, laeti bene gestis corpora rebus

  procurate, uiri, et pugnam sperate parari.’

  interea uigilum excubiis obsidere portas

  cura datur Messapo et moenia cingere flammis. 160

  bis septem Rutuli muros qui milite seruent

  delecti, ast illos centeni quemque sequuntur

  purpurei cristis iuuenes auroque corusci.

  discurrunt uariantque uices, fusique per herbam

  indulgent uino et uertunt crateras aenos. 165

  conlucent ignes, noctem custodia ducit

  insomnem ludo.

  Haec super e uallo prospectant Troes et armis

  alta tenent, nec non trepidi formidine portas

  explorant pontisque et propugnacula iungunt, 170

  tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus,

  quos pater Aeneas, si quando aduersa uocarent,

  rectores iuuenum et rerum dedit esse magistros.

  omnis per muros legio sortita periclum

  excubat exercetque uices, quod cuique tuendum est. 175

  Nisus erat portae custos, acerrimus armis,

  Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida

  uenatrix iaculo celerem leuibusque sagittis,

  et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

  non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 180

  ora puer prima signans intonsa iuuenta.

  his amor unus erat pariterque in bella ruebant;

  tum quoque communi portam statione tenebant.

  Nisus ait: ‘dine hunc ardorem mentibus addunt,

  Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? 185

  aut pugnam aut aliquid iamdudum inuadere magnum

  mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est.

  cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum:

  lumina rara micant, somno uinoque soluti

  procubuere, silent late loca. percipe porro 190

  quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.

  Aenean acciri omnes, populusque patresque,

  exposcunt, mittique uiros qui certa reportent.

  si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti

  fama sat est), tumulo uideor reperire sub illo 195

  posse uiam ad muros et moenia Pallantea.’

  obstipuit magno laudum percussus amore

  Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum:

  ‘mene igitur socium summis adiungere rebus,

  Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200

  non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,

  Argolicum terrorem inter Troiaeque labores

  sublatum erudiit, nec tecum talia gessi

  magnanimum Aenean et fata extrema secutus:

  est hic, est animus lucis contemptor et istum 205

  qui uita bene credat emi, quo tendis, honorem.’

  Nisus ad haec: ‘equidem de te nil tale uerebar,

  nec fas; non ita me referat tibi magnus ouantem

  Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.

  sed si quis (quae multa uides discrimine tali) 210

  si quis in aduersum rapiat casusue deusue,

  te superesse uelim, tua uita dignior aetas.

  sit qui me raptum pugna pretioue redemptum

  mandet humo, solita aut si qua id Fortuna uetabit,

  absenti ferat inferias decoretque sepulcro. 215

  neu matri miserae tanti sim causa doloris,

  quae te sola, puer, multis e matribus ausa
/>
  persequitur, magni nec moenia curat Acestae.’

  ille autem: ‘causas nequiquam nectis inanis

  nec mea iam mutata loco sententia cedit. 220

  acceleremus’ ait, uigiles simul excitat. illi

  succedunt seruantque uices; statione relicta

  ipse comes Niso graditur regemque requirunt.

  Cetera per terras omnis animalia somno

  laxabant curas et corda oblita laborum: 225

  ductores Teucrum primi, delecta iuuentus,

  consilium summis regni de rebus habebant,

  quid facerent quisue Aeneae iam nuntius esset.

  stant longis adnixi hastis et scuta tenentes

  castrorum et campi medio. tum Nisus et una 230

  Euryalus confestim alacres admittier orant:

  rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus

  accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.

  tum sic Hyrtacides: ‘audite o mentibus aequis

  Aeneadae, neue haec nostris spectentur ab annis 235

  quae ferimus. Rutuli somno uinoque soluti

  conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi,

  qui patet in biuio portae quae proxima ponto.

  interrupti ignes aterque ad sidera fumus

  erigitur. si fortuna permittitis uti 240

  quaesitum Aenean et moenia Pallantea,

  mox hic cum spoliis ingenti caede peracta

  adfore cernetis. nec nos uia fallit euntis:

  uidimus obscuris primam sub uallibus urbem

  uenatu adsiduo et totum cognouimus amnem.’ 245

  hic annis grauis atque animi maturus Aletes:

  ‘di patrii, quorum semper sub numine Troia est,

  non tamen omnino Teucros delere paratis,

  cum talis animos iuuenum et tam certa tulistis

  pectora.’ sic memorans umeros dextrasque tenebat 250

  amborum et uultum lacrimis atque ora rigabat.

  ‘quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis

  praemia posse rear solui? pulcherrima primum

  di moresque dabunt uestri: tum cetera reddet

  actutum pius Aeneas atque integer aeui 255

  Ascanius meriti tanti non immemor umquam.’

  ‘immo ego uos, cui sola salus genitore reducto,’

  excipit Ascanius ‘per magnos, Nise, penatis

  Assaracique larem et canae penetralia Vestae

  obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, 260

  in uestris pono gremiis. reuocate parentem,

  reddite conspectum; nihil illo triste recepto.

  bina dabo argento perfecta atque aspera signis

  pocula, deuicta genitor quae cepit Arisba,

  et tripodas geminos, auri duo magna talenta, 265

  cratera antiquum quem dat Sidonia Dido.

  si uero capere Italiam sceptrisque potiri

  contigerit uictori et praedae dicere sortem,

  uidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis

  aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis 270

  excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.

  praeterea bis sex genitor lectissima matrum

  corpora captiuosque dabit suaque omnibus arma,

  insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.

  te uero, mea quem spatiis propioribus aetas 275

  insequitur, uenerande puer, iam pectore toto

  accipio et comitem casus complector in omnis.

  nulla meis sine te quaeretur gloria rebus:

  seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum

  uerborumque fides.’ contra quem talia fatur 280

  Euryalus: ‘me nulla dies tam fortibus ausis

  dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda

  haud aduersa cadat. sed te super omnia dona

  unum oro: genetrix Priami de gente uetusta

  est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285

  mecum excedentem, non moenia regis Acestae.

  hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli

  inque salutatam linquo (nox et tua testis

  dextera), quod nequeam lacrimas perferre parentis.

  at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. 290

  hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo

  in casus omnis.’ percussa mente dedere

  Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus,

  atque animum patriae strinxit pietatis imago.

  tum sic effatur: 295

  ‘sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.

  namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae

  solum defuerit, nec partum gratia talem

  parua manet. casus factum quicumque sequentur,

  per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: 300

  quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,

  haec eadem matrique tuae generique manebunt.’

  sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem

  auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

  Cnosius atque habilem uagina aptarat eburna. 305

  dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis

  exuuias, galeam fidus permutat Aletes.

  protinus armati incedunt; quos omnis euntis

  primorum manus ad portas, iuuenumque senumque,

  prosequitur uotis. nec non et pulcher Iulus, 310

  ante annos animumque gerens curamque uirilem,

  multa patri mandata dabat portanda; sed aurae

  omnia discerpunt et nubibus inrita donant.

  Egressi superant fossas noctisque per umbram

  castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315

  exitio. passim somno uinoque per herbam

  corpora fusa uident, arrectos litore currus,

  inter lora rotasque uiros, simul arma iacere,

  uina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus:

  ‘Euryale, audendum dextra: nunc ipsa uocat res. 320

  hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis

  a tergo possit, custodi et consule longe;

  haec ego uasta dabo et lato te limite ducam.’

  sic memorat uocemque premit, simul ense superbum

  Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis 325

  exstructus toto proflabat pectore somnum,

  rex idem et regi Turno gratissimus augur,

  sed non augurio potuit depellere pestem.

  tris iuxta famulos temere inter tela iacentis

  armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330

  nactus equis ferroque secat pendentia colla.

  tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit

  sanguine singultantem; atro tepefacta cruore

  terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque

  et iuuenem Serranum, illa qui plurima nocte 335

  luserat, insignis facie, multoque iacebat

  membra deo uictus — felix, si protinus illum

  aequasset nocti ludum in lucemque tulisset:

  impastus ceu plena leo per ouilia turbans

  (suadet enim uesana fames) manditque trahitque 340

  molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.

  nec minor Euryali caedes; incensus et ipse

  perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,

  Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque

  ignaros; Rhoetum uigilantem et cuncta uidentem, 345

  sed magnum metuens se post cratera tegebat.

  pectore in aduerso totum cui comminus ensem

  condidit adsurgenti et multa morte recepit.

  purpuream uomit ille animam et cum sanguine mixta

  uina refert moriens, hic furto feruidus instat. 350

  iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem

  deficere extremum et religatos rite uidebat

  carpere gramen equos, breuiter cum talia Nisus

  (sensit enim nimia caede atque cupidine ferri)

  ‘absistamus’ ait, ‘nam lux inimica propinquat. 355

  poenarum exhaustum satis est, uia facta p
er hostis.’

  multa uirum solido argento perfecta relinquunt

  armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.

  Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis

  cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim 360

  quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens,

  Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti;

  post mortem bello Rutuli pugnaque potiti:

  haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.

  tum galeam Messapi habilem cristisque decoram 365

  induit. excedunt castris et tuta capessunt.

  Interea praemissi equites ex urbe Latina,

  cetera dum legio campis instructa moratur,

  ibant et Turno regi responsa ferebant,

  ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. 370

  iamque propinquabant castris murosque subibant

  cum procul hos laeuo flectentis limite cernunt,

  et galea Euryalum sublustri noctis in umbra

  prodidit immemorem radiisque aduersa refulsit.

  haud temere est uisum. conclamat ab agmine Volcens: 375

  ‘state, uiri. quae causa uiae? quiue estis in armis?

  quoue tenetis iter?’ nihil illi tendere contra,

  sed celerare fugam in siluas et fidere nocti.

  obiciunt equites sese ad diuortia nota

  hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. 380

  silua fuit late dumis atque ilice nigra

  horrida, quam densi complerant undique sentes;

  rara per occultos lucebat semita callis.

  Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda

  impediunt, fallitque timor regione uiarum. 385

  Nisus abit; iamque imprudens euaserat hostis

  atque locos qui post Albae de nomine dicti

  Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat),

  ut stetit et frustra absentem respexit amicum:

  ‘Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390

  quaue sequar?’ rursus perplexum iter omne reuoluens

  fallacis siluae simul et uestigia retro

  obseruata legit dumisque silentibus errat.

  audit equos, audit strepitus et signa sequentum;

  nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395

  peruenit ac uidet Euryalum, quem iam manus omnis

  fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,

  oppressum rapit et conantem plurima frustra.

  quid faciat? qua ui iuuenem, quibus audeat armis

  eripere? an sese medios moriturus in enses 400

  inferat et pulchram properet per uulnera mortem?

  ocius adducto torquet hastile lacerto

  suspiciens altam Lunam et sic uoce precatur:

  ‘tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,

  astrorum decus et nemorum Latonia custos. 405

  si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

  dona tulit, si qua ipse meis uenatibus auxi