Complete Works of Virgil

by Virgil

materies: ipsi numerumque modumque carinis

  praecipiant, nos aera, manus, naualia demus.

  praeterea, qui dicta ferant et foedera firment 330

  centum oratores prima de gente Latinos

  ire placet pacisque manu praetendere ramos,

  munera portantis aurique eborisque talenta

  et sellam regni trabeamque insignia nostri.

  consulite in medium et rebus succurrite fessis.’ 335

  Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni

  obliqua inuidia stimulisque agitabat amaris,

  largus opum et lingua melior, sed frigida bello

  dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,

  seditione potens (genus huic materna superbum 340

  nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),

  surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:

  ‘rem nulli obscuram nostrae nec uocis egentem

  consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur

  quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. 345

  det libertatem fandi flatusque remittat,

  cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros

  (dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)

  lumina tot cecidisse ducum totamque uidemus

  consedisse urbem luctu, dum Troia temptat 350

  castra fugae fidens et caelum territat armis.

  unum etiam donis istis, quae plurima mitti

  Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,

  adicias, nec te ullius uiolentia uincat

  quin natam egregio genero dignisque hymenaeis 355

  des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.

  quod si tantus habet mentes et pectora terror,

  ipsum obtestemur ueniamque oremus ab ipso:

  cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.

  quid miseros totiens in aperta pericula ciuis 360

  proicis, o Latio caput horum et causa malorum?

  nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,

  Turne, simul pacis solum inuiolabile pignus.

  primus ego, inuisum quem tu tibi fingis (et esse

  nil moror), en supplex uenio. miserere tuorum, 365

  pone animos et pulsus abi. sat funera fusi

  uidimus ingentis et desolauimus agros.

  aut, si fama mouet, si tantum pectore robur

  concipis et si adeo dotalis regia cordi est,

  aude atque aduersum fidens fer pectus in hostem. 370

  scilicet ut Turno contingat regia coniunx,

  nos animae uiles, inhumata infletaque turba,

  sternamur campis. etiam tu, si qua tibi uis,

  si patrii quid Martis habes, illum aspice contra

  qui uocat.’ 375

  Talibus exarsit dictis uiolentia Turni.

  dat gemitum rumpitque has imo pectore uoces:

  ‘larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi

  tum cum bella manus poscunt, patribusque uocatis

  primus ades. sed non replenda est curia uerbis, 380

  quae tuto tibi magna uolant, dum distinet hostem

  agger murorum nec inundant sanguine fossae.

  proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris

  argue tu, Drance, quando tot stragis aceruos

  Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis 385

  insignis agros. possit quid uiuida uirtus

  experiare licet, nec longe scilicet hostes

  quaerendi nobis; circumstant undique muros.

  imus in aduersos — quid cessas? an tibi Mauors

  uentosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390

  semper erit?

  pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum

  arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim

  sanguine et Euandri totam cum stirpe uidebit

  procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395

  haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens

  et quos mille die uictor sub Tartara misi,

  inclusus muris hostilique aggere saeptus.

  nulla salus bello? capiti cane talia, demens,

  Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno 400

  ne cessa turbare metu atque extollere uiris

  gentis bis uictae, contra premere arma Latini.

  nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,

  nunc et Tydides et Larisaeus Achilles,

  amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. 405

  uel cum se pauidum contra mea iurgia fingit,

  artificis scelus, et formidine crimen acerbat.

  numquam animam talem dextra hac (absiste moueri)

  amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.

  nunc ad te et tua magna, pater, consulta reuertor. 410

  si nullam nostris ultra spem ponis in armis,

  si tam deserti sumus et semel agmine uerso

  funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,

  oremus pacem et dextras tendamus inertis.

  quamquam o si solitae quicquam uirtutis adesset! 415

  ille mihi ante alios fortunatusque laborum

  egregiusque animi, qui, ne quid tale uideret,

  procubuit moriens et humum semel ore momordit.

  sin et opes nobis et adhuc intacta iuuentus

  auxilioque urbes Italae populique supersunt, 420

  sin et Troianis cum multo gloria uenit

  sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis

  tempestas), cur indecores in limine primo

  deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?

  multa dies uariique labor mutabilis aeui 425

  rettulit in melius, multos alterna reuisens

  lusit et in solido rursus Fortuna locauit.

  non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:

  at Messapus erit felixque Tolumnius et quos

  tot populi misere duces, nec parua sequetur 430

  gloria delectos Latio et Laurentibus agris.

  est et Volscorum egregia de gente Camilla

  agmen agens equitum et florentis aere cateruas.

  quod si me solum Teucri in certamina poscunt

  idque placet tantumque bonis communibus obsto, 435

  non adeo has exosa manus Victoria fugit

  ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.

  ibo animis contra, uel magnum praestet Achillem

  factaque Volcani manibus paria induat arma

  ille licet. uobis animam hanc soceroque Latino 440

  Turnus ego, haud ulli ueterum uirtute secundus,

  deuoui. solum Aeneas uocat? et uocet oro;

  nec Drances potius, siue est haec ira deorum,

  morte luat, siue est uirtus et gloria, tollat.’

  Illi haec inter se dubiis de rebus agebant 445

  certantes: castra Aeneas aciemque mouebat.

  nuntius ingenti per regia tecta tumultu

  ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:

  instructos acie Tiberino a flumine Teucros

  Tyrrhenamque manum totis descendere campis. 450

  extemplo turbati animi concussaque uulgi

  pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae.

  arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuuentus,

  flent maesti mussantque patres. hic undique clamor

  dissensu uario magnus se tollit in auras, 455

  haud secus atque alto in luco cum forte cateruae

  consedere auium, piscosoue amne Padusae

  dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.

  ‘immo,’ ait ‘o ciues,’ arrepto tempore Turnus,

  ‘cogite concilium et pacem laudate sedentes; 460

  illi armis in regna ruunt.’ nec plura locutus

  corripuit sese et tectis citus extulit altis.

  ‘tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,

  duc’ ait ‘et Rutulos. equitem Messapus in armis,

  et cum fratre Coras latis diffundite campis. 465

  pars aditus urbis firment turrisque capessant; />
  cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.’

  Ilicet in muros tota discurritur urbe.

  concilium ipse pater et magna incepta Latinus

  deserit ac tristi turbatus tempore differt, 470

  multaque se incusat qui non acceperit ultro

  Dardanium Aenean generumque asciuerit urbi.

  praefodiunt alii portas aut saxa sudesque

  subuectant. bello dat signum rauca cruentum

  bucina. tum muros uaria cinxere corona 475

  matronae puerique, uocat labor ultimus omnis.

  nec non ad templum summasque ad Palladis arces

  subuehitur magna matrum regina caterua

  dona ferens, iuxtaque comes Lauinia uirgo,

  causa mali tanti, oculos deiecta decoros. 480

  succedunt matres et templum ture uaporant

  et maestas alto fundunt de limine uoces:

  ‘armipotens, praeses belli, Tritonia uirgo,

  frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum

  pronum sterne solo portisque effunde sub altis.’ 485

  cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.

  iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis

  horrebat squamis surasque incluserat auro,

  tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,

  fulgebatque alta decurrens aureus arce 490

  exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:

  qualis ubi abruptis fugit praesepia uinclis

  tandem liber equus, campoque potitus aperto

  aut ille in pastus armentaque tendit equarum

  aut adsuetus aquae perfundi flumine noto 495

  emicat, arrectisque fremit ceruicibus alte

  luxurians luduntque iubae per colla, per armos.

  Obuia cui Volscorum acie comitante Camilla

  occurrit portisque ab equo regina sub ipsis

  desiluit, quam tota cohors imitata relictis 500

  ad terram defluxit equis; tum talia fatur:

  ‘Turne, sui merito si qua est fiducia forti,

  audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae

  solaque Tyrrhenos equites ire obuia contra.

  me sine prima manu temptare pericula belli, 505

  tu pedes ad muros subsiste et moenia serua.’

  Turnus ad haec oculos horrenda in uirgine fixus:

  ‘o decus Italiae uirgo, quas dicere grates

  quasue referre parem? sed nunc, est omnia quando

  iste animus supra, mecum partire laborem. 510

  Aeneas, ut fama fidem missique reportant

  exploratores, equitum leuia improbus arma

  praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis

  per deserta iugo superans aduentat ad urbem.

  furta paro belli conuexo in tramite siluae, 515

  ut biuias armato obsidam milite fauces.

  tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;

  tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae

  Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.’

  sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis 520

  hortatur sociosque duces et pergit in hostem.

  Est curuo anfractu ualles, accommoda fraudi

  armorumque dolis, quam densis frondibus atrum

  urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit

  angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. 525

  hanc super in speculis summoque in uertice montis

  planities ignota iacet tutique receptus,

  seu dextra laeuaque uelis occurrere pugnae

  siue instare iugis et grandia uoluere saxa.

  huc iuuenis nota fertur regione uiarum 530

  arripuitque locum et siluis insedit iniquis.

  Velocem interea superis in sedibus Opim,

  unam ex uirginibus sociis sacraque caterua,

  compellabat et has tristis Latonia uoces

  ore dabat: ‘graditur bellum ad crudele Camilla, 535

  o uirgo, et nostris nequiquam cingitur armis,

  cara mihi ante alias. neque enim nouus iste Dianae

  uenit amor subitaque animum dulcedine mouit.

  pulsus ob inuidiam regno uirisque superbas

  Priuerno antiqua Metabus cum excederet urbe, 540

  infantem fugiens media inter proelia belli

  sustulit exsilio comitem, matrisque uocauit

  nomine Casmillae mutata parte Camillam.

  ipse sinu prae se portans iuga longa petebat

  solorum nemorum: tela undique saeua premebant 545

  et circumfuso uolitabant milite Volsci.

  ecce fugae medio summis Amasenus abundans

  spumabat ripis, tantus se nubibus imber

  ruperat. ille innare parans infantis amore

  tardatur caroque oneri timet. omnia secum 550

  uersanti subito uix haec sententia sedit:

  telum immane manu ualida quod forte gerebat

  bellator, solidum nodis et robore cocto,

  huic natam libro et siluestri subere clausam

  implicat atque habilem mediae circumligat hastae; 555

  quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:

  “alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia uirgo,

  ipse pater famulam uoueo; tua prima per auras

  tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,

  diua tuam, quae nunc dubiis committitur auris.” 560

  dixit, et adducto contortum hastile lacerto

  immittit: sonuere undae, rapidum super amnem

  infelix fugit in iaculo stridente Camilla.

  at Metabus magna propius iam urgente caterua

  dat sese fluuio, atque hastam cum uirgine uictor 565

  gramineo, donum Triuiae, de caespite uellit.

  non illum tectis ullae, non moenibus urbes

  accepere (neque ipse manus feritate dedisset),

  pastorum et solis exegit montibus aeuum.

  hic natam in dumis interque horrentia lustra 570

  armentalis equae mammis et lacte ferino

  nutribat teneris immulgens ubera labris.

  utque pedum primis infans uestigia plantis

  institerat, iaculo palmas armauit acuto

  spiculaque ex umero paruae suspendit et arcum. 575

  pro crinali auro, pro longae tegmine pallae

  tigridis exuuiae per dorsum a uertice pendent.

  tela manu iam tum tenera puerilia torsit

  et fundam tereti circum caput egit habena

  Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. 580

  multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres

  optauere nurum; sola contenta Diana

  aeternum telorum et uirginitatis amorem

  intemerata colit. uellem haud correpta fuisset

  militia tali conata lacessere Teucros: 585

  cara mihi comitumque foret nunc una mearum.

  uerum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,

  labere, nympha, polo finisque inuise Latinos,

  tristis ubi infausto committitur omine pugna.

  haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: 590

  hac, quicumque sacrum uiolarit uulnere corpus,

  Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.

  post ego nube caua miserandae corpus et arma

  inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.’

  dixit, at illa leuis caeli delapsa per auras 595

  insonuit nigro circumdata turbine corpus.

  At manus interea muris Troiana propinquat,

  Etruscique duces equitumque exercitus omnis

  compositi numero in turmas. fremit aequore toto

  insultans sonipes et pressis pugnat habenis 600

  huc conuersus et huc; tum late ferreus hastis

  horret ager campique armis sublimibus ardent.

  nec non Messapus contra celeresque Latini

  et cum fratre Coras et uirginis ala Camillae

  aduersi campo apparent, hastasque reductis 605

  protendunt longe dextris et spicula uibrant,
/>
  aduentusque uirum fremitusque ardescit equorum.

  iamque intra iactum teli progressus uterque

  substiterat: subito erumpunt clamore furentisque

  exhortantur equos, fundunt simul undique tela 610

  crebra niuis ritu, caelumque obtexitur umbra.

  continuo aduersis Tyrrhenus et acer Aconteus

  conixi incurrunt hastis primique ruinam

  dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum

  pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus 615

  fulminis in morem aut tormento ponderis acti

  praecipitat longe et uitam dispergit in auras.

  Extemplo turbatae acies, uersique Latini

  reiciunt parmas et equos ad moenia uertunt;

  Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. 620

  iamque propinquabant portis rursusque Latini

  clamorem tollunt et mollia colla reflectunt;

  hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.

  qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus

  nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda 625

  spumeus extremamque sinu perfundit harenam,

  nunc rapidus retro atque aestu reuoluta resorbens

  saxa fugit litusque uado labente relinquit:

  bis Tusci Rutulos egere ad moenia uersos,

  bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630

  tertia sed postquam congressi in proelia totas

  implicuere inter se acies legitque uirum uir,

  tum uero et gemitus morientum et sanguine in alto

  armaque corporaque et permixti caede uirorum

  semianimes uoluuntur equi, pugna aspera surgit. 635

  Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,

  hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;

  quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat

  uulneris impatiens arrecto pectore crura,

  uoluitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640

  ingentemque animis, ingentem corpore et armis

  deicit Herminium, nudo cui uertice fulua

  caesaries nudique umeri nec uulnera terrent;

  tantus in arma patet. latos huic hasta per armos

  acta tremit duplicatque uirum transfixa dolore. 645

  funditur ater ubique cruor; dant funera ferro

  certantes pulchramque petunt per uulnera mortem.

  At medias inter caedes exsultat Amazon

  unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,

  et nunc lenta manu spargens hastilia denset, 650

  nunc ualidam dextra rapit indefessa bipennem;

  aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.

  illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,

  spicula conuerso fugientia derigit arcu.

  at circum lectae comites, Larinaque uirgo 655

  Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim,

  Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla