Sleeps Standing: A Story of the Battle of Orakau

by Ihimaera, Witi

  Kātahi ka peke anō ngā toa tekau o Te Urewera ki waho, ka huaki i te awarua o te Pākehā. Ka whāia rātou e ētehi atu ki te patu i ngā kaikeri; ko te tama, a Te Haa, ko Pukenga, tētehi o ērā. Kōkiri tonu atu, kōkiri tonu atu, he aha te aha, kāore tonu i rutua iho te pokokōhua kurī rā. Ka werohia a Pukenga e te matā, titi tonu iho ki te manawa.

  I taua wā, ka rukea te mahi a te rākete, ikeike noa atu whakaterangi, kātahi ka heke mai. Ko ētehi i rite ki te pere, titi tonu ki te whenua, ko ētehi i pakū tonu atu i te taunga iho, ko ētehi atu i hemo noa iho; he mea hanga ki te ipu tiamu te āhua, ā, e ngiha ana te wiki e rere ana ki te paura o roto, tētehi hanga whakamataku.

  ‘Kia tere,’ ka karanga a Moetū ki a Ngāpō, rātou ko Kararaina, ko Areka, ko Hineatūrama, ko Ewa me ētehi o ngā tamariki pakeke. ‘Tīkina ngā paraikete, kia whā, kia rima pea koutou e pupuru ana, hopukia te rākete ki te paraikete i mua i te taunga iho ki te whenua. Ki te kore e pakū i te taunga iho, tīkina atu ka whakahokia atu ai.’

  Kua mōhio kē a Ngāpō mā me pēwhea; ehara i te mea he tauhou rātou ki te rākete. Engari ka hē te manawa o Moetū i tana kitenga atu i a Patu e whai ana i a rātou ki te hiki i te rākete.

  ‘Māku,’ ka mea a Patu. Ka hiki ake ia i te rākete, engari nā te toimaha kāore i taea te ruke atu.

  ‘Patu, kaua!’ Ka tīwaha atu a Kararaina.

  Ka kāwhakina e ia, ka huti mai i te wiki e ngiha ana, kātahi ia ka kōwhetewhete i a Patu.

  Hohoro ana te rere o te wahine me te tamariki kia kore ai e mate i te rākete e heke mai ana ki runga i a rātou, he ua patapata tonu te rite. Kātahi ka pakū mai tētehi i te pekerangi i te taha tonu o Moetū, ka tūpou ia ki raro.

  I te kaha o te hoihoi, kāore a Kararaina i kite i te rākete i makaia mai ki muri i a rāua ko Patu. E ngiha ana te wiki; kātahi ka kitea atu e Moetū.

  ‘Kararaina!’ ka karanga atu ia. E whia hēkona atu anō i mua i te pakūtanga?

  Tahi …

  Nō te rongonga i te karanga a Moetū, ka kite ia i te rākete me te mōhio kua pakū tonu. Ka titiro ia ki a Moetū — ko tō te pakanga mana, tā te pakanga whakatau — ka pupuru ia i a Patu.

  Rua …

  Kātahi nā ka oma mai tētehi me te karanga haere, ‘Kararaina!’

  Kāore i pau te rua hēkona: Panaia atu ana a Kararaina e Whetū. Kāore he tirotiro, ka tīkina e ia te rākete, kātahi ia ka hūpeke ki roto ki tētehi o ngā awarua.

  Toru …

  Haruru ana i runga i te rangi te pakūtanga, nā te awarua i aukati te rere mai o ngā maramara matā.

  Wheoro ana ngā taringa o Moetū. Ko te tangi tīkapa tonu a Kararaina.

  I waiho te rua rā hei tanumanga mō ngā tūpāpaku o taua rā. Nō te nehunga ka tīmata a Ariana me ngā wāhine ki te tangi haehae. Ka roa noa atu e uhunga ana me te ngaru moana e kore nei e mātaki. Ka tahuri a Moetū ki te tangi tahi me Kararaina.

  ‘Kua ngaro ōku mātua,’ ka tangi kōrero a Kararaina, ‘ōku tungāne e toru, ko Whetū hoki tēnei ka ngaro. Tōna tikanga, mā māua tonu māua e tiaki. Ka mutu ana te pakanga ka hoki māua ki ngā whenua o te whānau. Ko au anahe e mahue iho nei, hei aha rā hoki?’

  Ka tau te pane o Kararaina ki te uma o Moetū, piri ai, whakarongo atu ai ki tōna ngākau e hotuhotu ana.

  Ka piri atu a Patu ki a rāua.

  ‘E Patu, e!’ ka mihi atu a Kararaina. ‘Hei ngarengare ahau mā wai? Mā wai?’

  I mārama rānei a Patu ki te tikanga o tana kōrero?

  ‘Māku,’ ka mea ia.

  Te Wāhanga Tuarima

  Puhi kura, puhi kākā

  1.

  Kī tonu te hōtēra i te whānau kua tae katoa mai ki te mihi ki a Haimona rāua ko Amber i mua i tō rāua wehenga. Kei te pāparakāuta e rārangi mai ana ngā tiaka, kī tonu i te pia hei hoatu ki ngā tēpu — ki waho rānei, ki te wāhi kei reira te hunga e whakaauahi ana.

  E rērere haere ana a Wally, me te kōtiritiri. Nāna anō tana mate, a Hūhana i kimi, engari ka tutuki i a koroua ana tono katoa, e tirotiro ana ia i ngā mea o muri kia pai ai te haere o ngā mahi o mua. Kua whakaritea mai e tētehi o aku tama, e Mo-Crack ngā tukuoro kia pai ai te whakapāoho i ngā kōrero o te pō me te kareoke ā muri atu i tēnā. Kua oti kē ngā pukapuka waiata te tohatoha, ā, e tīpako ana tēnā me tēnā i tāna tino waiata hei tirohanga mā Rhonda kia kore ai ētehi e tuaruatia.

  Kei te kokonga te kāhui kuia e noho ana, ā, kei reira a Hūhana. Te hia taea e tōna tangata ōna makawe te whakararata — mō ngā hāora iti nei — e nui ana te mihi a te tangata ki te pūtoi putiputi e mau nā ia.

  ‘Ehara i te rōhi?’ Ka pātai mai ia.

  ‘Ehara, ko koe tonu te rōhi,’ ka rūkahu atu au.

  Ka hoki anō taku titiro ki ngā kuia rā: tērā tētehi āhuatanga rerekē, engari kāore au e mōhio he aha. Kātahi rā hoki, e mau pūtu kaupoai ana te katoa me te pōtae kaupoai anō hoki. Te āhua nei he kanikani kei te haere.

  E titihawa ana taku ngākau i te āhua o tā mātou tuku i a Haimona. He aha rawa rā tana koroua, a Wiremu i kore ai i hoki mai ai? He nui tēnei ao, te āhua nei i uru te hiahia ki roto i a ia ki te hāereere nōna i Mareia.

  Engari anō māua ko Hūhana: kei Tūranga nei tō māua ao.

  Kātahi a Toti — koirā tōna ingoa karanga, ā, kotahi nei tōna waewae — ka tū ki te kōrero, ‘Kua rite te kai.’ Nō tō mātou huānga, nō Maybelline te hōtēra, ka kino kē tāna hora i ngā kai … he kai hauora hoki, ehara i te kai mōmona e mōhio nei au. Engari, he nui te huamata, te mīti me te ika; ka aroha hoki ngā tamariki e mātiro atu ana ki ngā kai Hapani. Kua kore hoki he kai kōhua, he rīwai penupenu rānei e kīnakihia ana ki te mahi a te pata, kua kore hoki ngā āwenewene o mua rā.

  Kei te tēpu matua mātou ko Hūhana, ko Haimona, ko Amber e noho ana. Nā mātou a Amber i whakanoho ki te pito o te tēpu he nui nō te puku, kāore te ringa e tae ki te kai – me noho ia ki te taha. Kei tā mātou tēpu anō ngā pākanga kiritahi o Haimona, ngā uri o Wiremu. Ki ōku whakaaro ka whakahīhī mai a Wiremu i ngā whakahaere o te pō nei.

  Ka tungou mai a Hūhana: me karakia ngā kai.

  Noho rawa iho au kua tū te karaehe a Haimona, ka kōhumu mai ia, ‘Kia paku whakanui tāua, ko tāua anahe.’

  ‘Ka pai, e tama.’

  He āhua rerekē tana kōrero. ‘Ehara i te mea mā te rahi o te kurī i te riri e toa ai,’ he kōrero nā Mark Twain, ‘engari mā te rahi o te riri i te kurī, nē, Pāpā Rua?’

  Tika tonu, e ‘Mona, tino pai rawa atu tāu kōrero.

  Nō te rā tuatoru o te whawhaitanga ka poroa e ngā hōia ngā wiki o ngā rākete, tau kau mai kua pakū. Mōhio tonu atu a Rewi mā kāore e roa ka horo te pā. Mōrihariha ana te tirohanga atu i te pākaiahi o te pā ki ngā wāhine me ngā tāne e tū ana i roto i ngā awarua, kua parua iho ō rātou mata ki te mamae, ki te werawera me te toto. Kua pau katoa te wai, ā, e pakaru mai ana te wera o te rā.

  Kāore i ārikarika te rukenga mai o te rākete. Maioro ana, turikere ana tērā ngā taringa o Moetū i te pakūtanga mai o ngā pū. Kia kore ai e pōwhiwhi noa ngā tāngata o te pā i tahuri a Te Haa mā ki te rotarota.

  Hua atu kua pokea a Moetū e te mataku me te pōuri, engari he aroha kau tāna i rongo ai. He toa i konei, he whānau rangatira anō hoki. Ehara i te mea he pononga noa iho ngā toa nā ngā rangatira, engari he hoa wāhine anō ō rātou, he tamariki anō ā rātou i mate ki te whai i ngā mātua ki te pakanga. Me he kāore i tae mai ki Ōrākau, kua noho tonu iho i ō rātou pā kāinga. Engari, koinei te ara i whāia e rātou, he ara whano ki te pakanga atu ki tētehi o ngā tauā nunui o te ao katoa.

  Ka hua a Moetū, ka nui taku aroha ki a koutou. Kua rangatira hoki au i a koutou. E kore rawa koutou e wareware.

  Ko ētehi e tū ana i te turupou, he mea whakamahi te huruwhenua hei whakapiri ki ngā tūnga, te rau harakeke rānei hei pāpuni i te rere o te toto. Ahakoa tō rātou tokoiti, ahakoa kāore i a rātou ngā pū nunui, korekore rawa atu rātou i mate wheke, engari i oke tonu, i whawhai tonu mō te hemo tonu atu.

  I ngā wā i taea ai ka mihi tonu, ka awhi tonu rātou i a rātou.
>
  Engari a Te Haa, i te tangi tonu ia ki tana tama i hinga i te mata.

  Kua tino tata te awarua o te Pākehā ki te pā.

  I taua rangi tonu nāku i whakaatu atu ki a Haimona tētehi kōrero nō te Hērara o Taranaki e mea ana nō te poupoutanga o te Rāhoroi, ‘i tonoa ai a Mr Mainwaring rāua ko Mr Mair kia tono atu ki ngā Māori kia houhia te rongo. Ka oti tēnei i a rāua, kātahi ka ngū te waha o te pū, ka karangahia ngā Māori kia whakarongo ki ngā kupu a te Tianara. E whakamīharo atu ana ki tō rātou toa …’

  ‘Engari ki te whawhai tonu,’ ka kōrero a Mair, ‘ka mate koutou, ka mate hoki ā koutou wāhine me ā koutou tamariki.’

  Hei tā te Hērara, ‘Ka utua te kōrero e tētehi o ngā rangatira — “E hoa, ko te tikanga tēnei, ka whawhai tonu mātou ki a koe, ake, ake, ake!”’

  Ka hāpainga mai taua kupu e te pā katoa: ‘Ka whawhai tonu matou, ake, ake, ake.’

  E kīia ana nā Rewi Manga Maniapoto tēnei kōrero, engari i hāpaitia ake e ētehi atu rangatira, e Hapurona nō Tūhoe, e Te Paerata me Hauraki Tonganui anō hoki kia tāoro ai ngā kupu nei i te pae o te riri.

  Ka whakahokia e Mair, ‘He pai tēnā mō ngā tāne, engari tukuna mai ngā wāhine me ngā tamariki ki waho. He aha te pai ina mate rātou?’

  He aha te whakautu?

  Ka tū mai a Ahumai Te Paerata ka pā tana karanga: ‘Ki te mate ngā tāne, me mate anō ngā wāhine me ngā tamariki.’

  Kātahi ka puta mai i te pae ngā ope Māori. I te roanga o te whawhaitanga ko tā rātou he kakari kia wāhia te kati a te Pākehā ki te pā. Nō te rongonga atu i te kupu o te pā ka rarī mai rātou me te horu tai. He mea kawe mai e te hau tā rātou haka hei manawa mō te pā. Anana! Rū ana tērā te whenua i te pohūnga waewae.

  ‘Puhi kura, puhi kura, puhi kākā!’ Kākā rere rā runga, rāpia ki te maikuku, rāpia ki te ngutu rāpia, rāpia.

  Kātahi ka nukuhia atu te kaha o te whawhai.

  Kātahi ka ngū.

  Ka whanga te Pākehā i te karanga.

  ‘Pūhia!’

  Hohoro tonu mai te rere o te rākete ki roto i te pā, tau rawa iho mai kua pakū. I ngā parepare o waho tonu i te pā ngā hōia e whanga ana i te karanga.

  ‘Huakina!’

  Ka pūhia atu e ngā Māori he kōwhatu ririki. Rere ana te auahi i te pā, kātahi ka ngū.

  I te huihui ētehi i muri tonu i te pekerangi, he taiaha, he pātiti i te ringa, e tauwhanga ana kia kōkiri mai ngā hōia.

  Heoi anō, kua oti kē i te rūnanga kaumātua te whakatau me wāhi te pā i mua i te whakaekenga mai a te hōia.

  2.

  Ko te poutūtanga o te 2 o Paengawhāwhā te rā.

  E kī ana ētehi i rangona whānuitia te kīrea a te kākā e tāoro ana i runga i te rangi.

  Titiro rawa ake ki te kiko o te rangi i reira te kākā tātarariki e topa ana, e reia atu ana e te tupua kurī.

  Nō te tarapekenga o te kurī ki runga ka ū te manu rā ki tana waha, ngau tonu atu. Ngerengere ana te waha o te kurī e whiuwhiu haere ana i te kākā, ka tau ki te whenua. Kātahi ka huri noa te kurī rā i te manu taotū e ngana ana ki te rapirapi i tana hoariri ki ōna ngutu me ōna maikuku.

  Ka paparē te kākā i te ngau a te kurī, ka tangi te ngae Kā-ā, kā-ā.

  Ka kūpapa ki raro ngā iwi i waho o te pā, ka tīmata ki te karakia.

  E ai ki ētehi kōrero, i noho tonu ētehi o ngā taotū i te pā hei pūmanawa mō te iwi e mōrehu ai rātou.

  Kātahi ka whakarārangitia te matua, ka tū i runga i te kawau mārō – he tū ā-pakanga e rite nei ki te kurutao i whakamahia nuitia e Maniapoto i ngā wā o te pakanga. Ko ngā wāhine me ngā tamariki i meatia ki waenganui, ā, ko ngā toa ki ngā tahataha.

  ‘Me ahu atu ki te awa o Pūniu,’ ka mea a Rewi. ‘Kia whiti atu tātou, me papahoro atu ki roto i te ngahere. Kia kōkiri tātou, kaua rawa e tū. E ora ai tātou me kōkiri tonu, me kōkiri tonu. Ahu atu ki te aukati, ki te roherohenga o Waikato me Te Rohe Pōtae. Kāore tātou e whāia mai e te Pākehā ki roto. Kia rite! Kōkiri!’

  Kātahi rātou ka horo atu i te taha raki-mā-rāwhiti o te pā. Auahi ana te rere o te kawau, ka pā te karanga a ngā toa, ‘Nekeneke, kia piri, nekeneke,’ kia kore ai e wehewehe noa atu. He mea āta kōrero rātou me pēwhea, ā, nā reira i mauritau ai rātou.

  Nō te putanga rawa ki waho ki te pārae i te taha tonga, ka kitea rātou e te Pākehā.

  Ka pā te karanga: ‘Kua horo! Kua horo!’

  Ka rere te winiwini i a Hītiri Te Paerata ka puta tana kōrero. ‘Koia, ko te aitanga a Tiki i heke mai i te rangi te haere mai nei.’

  Ka whakarērea e te iwi rā tō rātou pā nāna nei rātou i whakaruru. Kīhai noa i taro, ka karapotia katoatia rātou e te hōia, whiua haeretia ana te pū me te taiaha hei para i tō rātou huarahi ki waho. Kātahi ka tapakō, ka tiripou te rere o te kawau, takahia atu ana tēnā me tēnā i tū mai i tōna ara.

  Kātahi a Moetū ka huri kōmuri, ka kite i a Hineatūrama, i te patunga o tōna hoa, o Rōpata ka kī atu ia ki a rāua ko Ewa kia oma. Engari i noho tonu i tōna taha, ā, kāore i puta ake.

  I taotū a Te Raore rāua ko Tūpōtahi. I hinga ki raro a Niketi Pōneke o Ngāti Maniapoto, ā, kāore i kaha ki te haere tonu, kātahi tōna pāpā ka wehe i te matua ka rere ki a ia. Ka noho ia i te taha o Niketi ka waiata i tana tangi. Kāore ia i aro ake ki ngā hōia eke hōiho e haere mai ana, ka tākiri te hoari ki runga.

  Ka pukā te manawa o Te Paerata i te omanga, ā, ka puta tana kōrero. ‘Me mate au i konei, i tōku whenua.’ Ka patua rāua tahi ko tana tamaiti, ko Hone Teri.

  Mau tonu a Ahumai Te Paerata ki tāna kupu, kia mate atu i te marae o te pakanga. I te pākarutanga mai o ngā hōia ki roto i te pā ka pūhia ia, e whā ngā matā i ū ki tana tinana. Te hia ora i te ngau a te matā.

  Whakarongo mai, e ‘Mona:

  Nā Te Haa i kōrero ki a Rewi, kātahi ia ka karanga ki a Moetū, ‘E Moe, mā mātou ngā hōia e whakawai. Kāore rātou e hiahia ana ki ngā tamariki. Mā kōrua ko Kara ngā whaea, ā rāua pēpē me ngā tamariki e whakaputa. E oma koutou kia puta rā anō te ihu. Tūruru iho kia piki atu ai mātou ki runga i a koutou, kia wātea te huarahi, e oma!’

  Ka tae te matua ki tētehi wāhi torehapehape, ko te pātītī kei ngā turi o te tangata te teitei. E aukati mai ana ngā hōia i te rerenga o te kawau, e kimi ana, e rapu ana me kore e kitea he huringa ake. Kātahi ka riri tūngutu ngā tāne me ngā wāhine ki ngā hōia; i taua wā tonu i ō rātou waewae tonu a Moetū mā e tauawhi ana i ngā tamariki moroiti.

  Ngaki tonu ana a Patu ki te āwhina, ‘Māku.’

  Kātahi ka korikori te kawau, pana whakarunga, whakararo, tute ki tētehi taha, ki tētehi taha ka para haere i tōna huarahi.

  Ka pikitia atu ngā tamariki, ka whakarērea iho rātou.

  Ka tīmata a Moetū ki te huna i ngā tamariki ki ngā pātītī. Ka whai atu ngā whaea, rātou ko Patu i a ia. Nā te pēnei pea i ora ai rātou.

  Kātahi ka wāhi te kawau mārō, ka pakaru, ka papahoro ki te awa, wehe noa atu, wehe noa atu, reia atu ana e ngā hōia. Ka kite a Moetū i tō rātou putanga ki waho. Tērā tētehi hekenga atu ki te uru rākau kāore e kitea ana, ka takaporepore a Moetū ki raro, ā, ka whai haere ngā tamariki i a ia, takaporepore atu ana ki raro.

  ‘Kia tere,’ ka karanga a Moetū, ‘me rere ki roto i ngā rākau.’

  Ka titiro whakamuri, kātahi ia ka rongo i te karanga a tētehi hōia, ‘Huakina!’ E whāia atu ana ngā toa e ngā hōia ki roto ki te uru rākau. Wakewake ana te haere a ngā hōia eke hōiho, kohiko ana te hoari, kohiko ana te pū.

  Kātahi ka kitea ngā tamariki. I te hekenga mai i te hiwi ka whara te pēpē a Tihei, ā, ka rongo ngā hōia i te pēpē e tīwēwē ana. Tokoono ngā hōia eke hōiho i tahuri ki te whai i a rātou, ahakoa tō rātou tamariki. ‘Kaua e tukuna kia puta.’

  Tē ai he mutunga o tā rātou oma. Mei kore ake ngā rākau i raru ai ngā hōiho. Ka whakatata mai ana ngā hōia, ka oma a Kararaina rātou ko Tihei, ko Erana ki mua, e hiki ana i ngā pēpē me ngā tamariki moroiti, ā, ka whakaara a Moetū rāua ko Ngāpō i ā rāua pū anō nei he matā
o roto, me te aha, ka hoki ngā hōia eke hōiho ki muri. Kīhai i roa ka mōhio ngā hōia ki tā rāua nuka, ka tīmata rāua ki te tītaitai whatu pītiti hei whakararu i ngā hōiho.

  Nō te taenga o ngā tamariki ki te repo, ka hūpeke rātou ki roto. I mate rātou ki te hanga i tētehi ara ki ngā rākau kia whiti ai rātou i te repo. Nā Tihei rāua ko Erana i tōtō mai ngā poro rākau hei takahi mā ngā tamariki. I te putanga mai o ngā hōia eke hōiho i te whakawhiti ētehi o ngā tamariki i te ara nei, ko ētehi atu i te whanga tonu.

  ‘Tangohia tō tākawe,’ ka tīwaha atu a Moetū ki a Ngāpō.

  Kātahi rāua ka tāwhiuwhiu i ngā tākawe hei whakaoho i ngā hōiho, ka tānapu ētehi ki runga, makere iho ana ngā hōia.

  ‘Kia tere! Kia tere!’ Ka karanga a Tihei ki a Moetū, rātou ko Ngāpō, ko Patu e whai ana i muri, e huhuti ake ana i te ara i haere ai rātou. Ka mahue ngā hōia eke hōiho ki muri, pōwharuwharu ai i te repo. Kotahi e whai ana ki te kukume i te kaketū o tana pū.

  Ka whakamau te titiro ki a Moetū.

  Kātahi ka maka atu a Erana i tētehi peka rākau, ka ū ki te kanohi o te Pākehā e kerokero ana i tana pū.

  Ka ngoto te pū.

  Takahuri ana a Moetū i te rere o te matā tuatahi, ā, titi tonu te tuarua ki tana pokowhiwhi, hinga atu ana ki raro.

  ‘Kāo …’

  Ka mate a Haimona i te pōuri.

  ‘Kaua e tangi,’ ka mea au ki a ia.

  Kātahi ka puta mai tētehi o ōna huānga, e katakata ana: ‘Haere mai, cuz, kei a koe te kareoke.’ Ka tō haere ia i a Haimona ki te atamira.

  Ka tau anō te mauri o Haimona. ‘I hiahia au ki te waiata i a Waltzing Matilda—’ Ka kata te minenga. Ka āhua roa e kimi ana i tētehi atu waiata, nāwai ka kite ia i tāna i hiahia ai: ‘Heoi anō, anei taku waiata, hei waiata mā tātou!’

  Ehara i te mea he pai ki te waiata … me pēwhea e kīia ai he Māori mehemea kāore e mōhio ana ki te waiata? Mā te aha i ngā kupu.

  ‘United we stand, divided we fall.’

  Ka titiro au ki taku mokopuna nō tāwāhi o Te Moana-tāpokopokoa-Tāwhaki: He tika ngā kupu o tō waiata, e ‘Mona, ahakoa te aha, ka tautoko tonu tātou i a tātou.