Delphi Complete Works of Pliny the Elder

by Pliny the Elder

  nunc per singulos conventus reddentur insignia praeter supra dicta. tarracone disceptant populi xlii, quorum celeberrimi civium romanorum dertosani, bisgargitani; latinorum ausetani, ceretani qui iuliani cognominantur et qui augustani, edetani, gerundenses, iessonienses, teari qui iulienses; stipendiariorum aquicaldenses, aesonenses, baeculonenses.

  caesaraugusta colonia immunis, amne hibero adfusa, ubi oppidum antea vocabatur salduba, regionis edetaniae, recipit populos lv: ex his civium romanorum bilbilitanos, celsenses ex colonia, calagurritanos qui nasici cognominantur, ilerdenses surdaonum gentis, iuxta quos sicoris fluvius, oscenses regionis suessetaniae, turiassonenses; latinorum veterum cascantenses, ergavicenses, graccurritanos, leonicenses, osicerdenses; foederatos tarracenses; stipendiarios arcobrigenses, andelonenses, aracelitanos, bursaonenses, calagurritanos qui fibularenses cognominantur, conplutenses, carenses, cincienses, cortonenses, damanitanos, ispallenses, ilursenses, iluberitanos, iacetanos, libienses, pompelonenses, segienses.

  carthaginem conveniunt populi lxv exceptis insularum incolis ex colonia accitana gemellense, ex libisosana cognomine foroaugustana, quibus duabus ius italiae datum, ex colonia salariense, oppidani lati veteris castulonenses qui caesarii iuvenales appellantur, saetabitani qui augustani, valerienses. stipendiariorum autem celeberrimi alabanenses, bastitani, consaburrenses, dianenses, egelestani, ilorcitani, laminitani, mentesani qui et oretani, mentesani qui et bastuli, oretani qui et germani cognominantur, caputque celtiberiae segobrigenses, carpetaniae toletani tago flumini inpositi, dein viatienses et virgilienses.

  in cluniensem conventum varduli ducunt populos xiiii, ex quibus alabanenses tantum nominare libeat, turmogidi iiii, in quibus segisamonenses et segisamaiulienses. in eundem conventum carietes et vennenses v civitatibus vadunt, quarum sunt velienses. eodem pelendones celtiberum iiii populis, quorum numantini fuere clari, sicut in vaccaeorum xvii civitatibus intercatienses, palantini, lacobrigenses, caucenses. nam in cantabricis viiii populis iuliobriga sola memoretur, in autrigonum x civitatibus tritium et virovesca. arevacis nomen dedit fluvius areva. horum vi oppida, secontia et vxama, quae nomina crebro aliis in locis usurpantur, praeterea segovia et nova augusta, termes ipsaque clunia, celtiberiae finis. ad oceanum reliqua vergunt vardulique ex praedictis et cantabri.

  iunguntur iis asturum xxii populi divisi in augustanos et transmontanos, asturica urbe magnifica. in iis sunt gigurri, paesici, lancienses, zoelae. numerus omnis multitudinis ad ccxl liberorum capitum.

  lucensis conventus populorum est sedecim, praeter celticos et lemavos ignobilium ac barbarae appellationis, sed liberorum capitum ferme [clxvi].

  simili modo bracarum xxiiii civitates [cclxxxv] capitum, ex quibus praeter ipsos bracaros bibali, coelerni, callaeci, equaesi, limici, querquerni citra fastidium nominentur.

  longitudo citerioris hispaniae est ad finem castulonis a pyrenaeo [dc] vii p. et ora paulo amplius, latitudo a tarracone ad litus oiarsonis [cccvii], e radicibus pyrenaei, ubi cuneatur angustiis inter duo maria; paulatim deinde se pandens, qua contingit ulteriorem hispaniam, tantundem et amplius latitudini adicit. metallis plumbi, ferri, aeris, argenti, auri tota ferme hispania scatet, citerior et specularis lapidis, baetica et minio. sunt et marmorum lapicidinae. universae hispaniae Vespasianus imperator Augustus iactatum procellis rei publicae latium tribuit. pyrenaei montes hispanias galliasque disterminant promunturiis in duo diversa maria proiectis.

  narbonensis provincia appellatur pars galliarum quae interno mari adluitur, bracata antea dicta, amne varo ab italia discreta alpiumque vel saluberrimis romano imperio iugis, a reliqua vero gallia latere septentrionali montibus cebenna et iuribus, agrorum cultu, virorum morumque dignatione, amplitudine opum nulli provinciarum postferenda breviterque italia verius quam provincia. in ora regio sordonum intusque consuaranorum, flumina tecum, vernodubrum, oppida illiberis, magnae quondam urbis tenue vestigium, ruscino latinorum, flumen atax, e pyrenaeo rubrensem permeans lacum, narbo martius decumanorum colonia [xii] p. a mari distans, flumina araris, liria. oppida de cetero rara praeiacentibus stagnis: agatha quondam massiliensium et regio volcarum tectosagum atque ubi rhoda rhodiorum fuit, unde dictus multo galliarum fertilissimus rhodanus amnis, ex alpibus se rapiens per lemannum lacum segnemque deferens ararim nec minus se ipso torrentes isaram et druantiam. libica appellantur duo eius ora modica, ex his alterum hispaniense, alterum metapinum, tertium idemque amplissimum massalioticum. sunt auctores et heracleam oppidum in ostio rhodani fuisse. ultra fossae ex rhodano, c. mari opere et nomine insignes, stagnum mastromela, oppidum maritima avaticorum, superque campi lapidei, herculis proeliorum memoria, regio anatiliorum et intus dexivatium cavarumque; rursus a mari tricorium et intus tritollorum vocontiorumque et segovellaunorum, mox allobrogum. at in ora massilia graecorum phocaeensium foederata, promunturium zao, citharista portus, regio camactulicorum, dein suelteri supraque verucini. in ora autem athenopolis massiliensium, forum iuli octavanorum colonia, quae pacensis appellatur et classica, amnis nomine argenteus, regio oxubiorum ligaunorumque, super quos suebri, quariates, adunicates. at in ora oppidum latinum antipolis, regio deciatium, amnis varus, ex alpium monte caenia profusus.

  in mediterraneo coloniae arelate sextanorum, baeterrae septimanorum, arausio secundanorum, in agro cavarum valentia, vienna allobrogum. oppida latina aquae sextiae salluviorum, avennio cavarum, apta iulia vulgientium, alebaece reiorum apollinarium, alba helvorum, augusta tricastinorum, anatilia, aerea, bormani, comani, cabellio, carcasum volcarum tectosagum, cessero, carbantorate meminorum, caenicenses, cambolectri qui atlantici cognominantur, forum voconi, glanum libii, lutevani qui et foroneronienses, nemausum arecomicorum, piscinae, ruteni, samnagenses, tolosani tectosagum aquitaniae contermini, tasgoduni, tarusconienses, vmbranici, vocontiorum civitatis foederatae duo capita vasio et lucus augusti, oppida vero ignobilia xviiii, sicut xxiiii nemausiensibus adtributa. adiecit formulae galba imperator ex inalpinis avanticos atque bodionticos, quorum oppidum dinia. longitudinem provinciae narbonensis [ccclxx] p. agrippa tradit, latitudinem [ccxlviii].

  italia dehinc primique eius ligures, mox etruria, vmbria, latium, ibi tiberina ostia et roma, terrarum caput, [xvi] p. intervallo a mari. volscum postea litus et campaniae, picentinum inde ac lucanum bruttiumque, quo longissime in meridiem ab alpium paene lunatis iugis in maria excurrit italia. ab eo graeciae ora, mox sallentini, poeduculi, apuli, paeligni, frentani, marrucini, vestini, sabini, picentes, galli, vmbri, tusci, veneti, carni, iapudes, histri, liburni. nec ignoro ingrati ac segnis animi existimari posse merito, si obiter atque in transcursu ad hunc modum dicatur terra omnium terrarum alumna eadem et parens, numine deum electa quae caelum ipsum clarius faceret, sparsa congregaret imperia ritusque molliret et tot populorum discordes ferasque linguas sermonis commercio contraheret ad conloquia et humanitatem homini daret breviterque una cunctarum gentium in toto orbe patria fieret. sed quid agam tanta nobilitas omnium locorum, quos quis attigerit, tanta rerum singularum populorumque claritas tenet. urbs roma vel sola in ea, ... et digna iam tam festa cervice facies, quo tandem narrari debet opere qualiter campaniae ora per se felixque illa ac beata amoenitas, ut palam sit uno in loco gaudentis opus esse naturae iam vero tota ea vitalis ac perennis salubritas, talis caeli temperies, tam fertiles campi, tam aprici colles, tam innoxii saltus, tam opaca nemora, tam munifica silvarum genera, tot montium adflatus, tanta frugum vitiumque et olearum fertilitas, tam nobilia pecudi vellera, tam opima tauris colla, tot lacus, tot amnium fontiumque ubertas totam eam perfundens, tot maria, portus, gremiumque terrarum commercio patens undique et tamquam iuvandos ad mortales ipsa avide in maria procurrens! neque ingenia ritusque ac viros et lingua manuque superatas commemoro gentes. ipsi de ea iudicavere grai, genus in gloriam sui effusissimum, quotam partem ex ea appellando graeciam magnam! nimirum id, quod in caeli mentione fecimus, hac quoque in parte faciendum est, ut notas quasdam et pauca sidera attingamus. legentes tantum quaeso meminerint ad singula toto orbe edissertanda festinari.

  est ergo folio maxime querno adsimulata, multo proceritate amplior quam latitudine, in laevam se flectens
cacumine et amazonicae figura desinens parmae, ubi a medio excursu cocynthos vocatur, per sinus lunatos duo cornua emittens, leucopetram dextra, lacinium sinistra. patet longitudine ab inalpino fine praetoriae augustae per urbem capuamque cursu meante regium oppidum, in umero eius situm, a quo veluti cervicis incipit flexus, decies centena et viginti milia passuum, multoque amplior mensura fieret lacinium usque, ni talis obliquitas in latus degredi videretur. latitudo eius varia est, quadringentorum decem milium inter duo maria inferum et superum amnesque varum atque arsiam, media autem ferme circa urbem romam ab ostio aterni amnis in hadriaticum mare influentis ad tiberina ostia [cxxxvi], et paulo minus a castro novo hadriatici maris alsium ad tuscum aequor, haud ullo in loco [cc] latitudinem excedens. universae autem ambitus a varo ad arsiam [30xx]30 [xlviiii] p. efficit. abest a circumdatis terris histria ac liburnia quibusdam locis centena milia, ab epiro et illyrico quinquaginta, ab africa minus ducenta, ut auctor est M. Varro, ab sardinia centum viginti milia, ab sicilia md, a corcyra minus [lxxx], ab issa [l]. incedit per maria caeli regione ad meridiem quidem, sed, si quis id diligenti subtilitate exigat, inter sextam horam primamque brumalem.

  nunc ambitum eius urbesque enumerabimus, qua in re praefari necessarium est auctorem nos Divum Augustum secuturos discriptionemque ab eo factam italiae totius in regiones xi, sed ordine eo, qui litorum tractu fiet; urbium quidem vicinitates oratione utique praepropera servari non posse, itaque interiore parte digestionem in litteras eiusdem nos secuturos, coloniarum mentione signata, quas ille in eo prodidit numero. nec situs originesque persequi facile est, ingaunis liguribus - ut ceteri omittantur - agro tricies dato.

  igitur ab amne varo nicaea a massiliensibus conditum, fluvius palo, alpes populique inalpini multis nominibus, sed maxime capillati, oppido vediantiorum civitatis cemenelo, portus herculis monoeci, ligustina ora. ligurum celeberrimi ultra alpes sallui, deciates, oxubi, citra veneni, turri, soti, bagienni, statielli, binbelli, maielli, caburriates, casmonates, velleiates et quorum oppida in ora proxime dicemus. flumen rutuba, oppidum album intimilium, flumen merula, oppidum album ingaunum, portus vadorum sabatium, flumen porcifera, oppidum genua, fluvius fertor, portus delphini, tigulia intus, segesta tiguliorum, flumen macra, liguriae finis. a tergo autem supra dictorum omnium appenninus mons italiae amplissimus, perpetuis iugis ab alpibus tendens ad siculum fretum. ab altero eius latere ad padum amnem italiae ditissimum omnia nobilibus oppidis nitent, libarna, dertona colonia, iria, vardacate, industria, pollentia, carrea quod potentia cognominatur, foro fulvi quod valentinum, augusta bagiennorum, alba pompeia, hasta, aquis statiellorum. haec regio ex discriptione Augusti nona est. patet ora liguriae inter amnes varum et macram [ccxi] p.

  adnectitur septima, in qua etruria est ab amne macra, ipsa mutatis saepe nominibus. vmbros inde exegere antiquitus pelasgi, hos lydi, a quorum rege tyrrheni, mox a sacrifico ritu lingua graecorum tusci sunt cognominati. primum etruriae oppidum luna, portu nobile, colonia luca a mari recedens propiorque pisae inter amnes auserem et arnum, ortae a pelopidis sive a teutanis, graeca gente. vada volaterrana, fluvius caecina, populonium, etruscorum quondam hoc tantum in litore. hinc amnes prile, mox vmbro, navigiorum capax, et ab eo tractus vmbriae portusque telamo, cosa volcientium a populo romano deducta, graviscae, castrum novum, pyrgi, caeretanus amnis et ipsum caere intus m. p. vii, agylla a pelasgis conditoribus dictum, alsium, fregenae, tiberis amnis a macra [cclxxxiiii] p. intus coloniae falisca, argis orta, ut auctor est cato, quae cognominatur etruscorum, lucus feroniae, rusellana, seniensis, sutrina. de cetero arretini veteres, arretini fidentiores, arretini iulienses, amitinenses, aquenses cognomine taurini, blerani, cortonenses, capenates, clusini novi, clusini veteres, florentini praefluenti arno adpositi, faesulae, ferentinum, fescennia, hortanum, herbanum, nepet, novem pagi, praefectura claudia foroclodi, pistorium, perusia, suanenses, saturnini qui ante aurini vocabantur, subertani, statonienses, tarquinienses, tuscanienses, vetulonienses, veientani, vesentini, volaterrani, volcentani cognomine etrusci, volsinienses. in eadem parte oppidorum veterum nomina retinent agri crustuminus, caletranus.

  tiberis, antea thybris appellatus et prius albula, e media fere longitudine appennini finibus arretinorum profluit, tenuis primo nec nisi piscinis corrivatus emissusque navigabilis, sicuti tinia et clanis influentes in eum, novenorum ita conceptu dierum, si non adiuvent imbres. sed tiberis propter aspera et confragosa ne sic quidem, praeterquam trabibus verius quam ratibus, longe meabilis fertur, per [cl] p. non procul tiferno perusiaque et ocriculo etruriam ab vmbris ac sabinis, mox citra [xvi] p. urbis veientem agrum a crustumino, dein fidenatem latinumque a vaticano dirimens. sed infra arretinum clanim duobus et quadraginta fluviis auctus, praecipuis autem nare et aniene, qui et ipse navigabilis latium includit a tergo, nec minus tamen aquis ac tot fontibus in urbem perductis, et ideo quamlibet magnarum navium ex italo mari capax, rerum in toto orbe nascentium mercator placidissimus, pluribus prope solus quam ceteri in omnibus terris amnes accolitur aspiciturque villis. nullique fluviorum minus licet inclusis utrimque lateribus, nec tamen ipse depugnat, quamquam creber ac subitus incrementis est, nusquam magis aquis quam in ipsa urbe stagnantibus. quin immo vates intellegitur potius ac monitor, auctu semper religiosus verius quam saevus.

  latium antiquum a tiberi cerceios servatum est m. p. l longitudine: tam tenues primordio imperi fuere radices. colonis saepe mutatis tenuere alii aliis temporibus, aborigines, pelasgi, arcades, siculi, aurunci, rutuli et ultra cerceios volsci, osci, ausones, unde nomen lati processit ad lirim amnem. in principio est ostia colonia ab romano rege deducta, oppidum laurentum, lucus iovis indigetis, amnis numicius, ardea a danae+ persei matre condita. dein quondam aphrodisium, antium colonia, astura flumen et insula, fluvius nymphaeus, clostra romana, cercei, quondam insula inmenso quidem mari circumdata, ut creditur homero, et nunc planitie. mirum est quod hac de re tradere hominum notitiae possumus. theophrastus, qui primus externorum aliqua de romanis diligentius scripsit - nam theopompus, ante quem nemo mentionem habuit, urbem dumtaxat a gallis captam dixit, clitarchus, ab eo proximus, legationem tantum ad alexandrum missam - hic iam plus quam ex fama cerceiorum insulae et mensuram posuit stadia lxxx in eo volumine, quod scripsit nicodoro atheniensium magistratu, qui fuit urbis nostrae ccccxl anno. quicquid ergo terrarum est praeter [x] p. ambitus adnexum insulae, post eum annum accessit italiae. aliud miraculum a cerceis palus pomptina est, quem locum xxiiii urbium fuisse mucianus ter consul prodidit. dein flumen aufentum, supra quod tarracina oppidum, lingua volscorum anxur dictum, et ubi fuere amyclae sive amynclae, a serpentibus deletae, dein locus speluncae, lacus fundanus, caieta portus, oppidum formiae, hormiae dictum, ut existimavere, antiqua laestrygonum sedes. ultra fuit oppidum pirae, est colonia minturnae, liri amne divisa, clani olim appellato, sinuessa, extremum in adiecto latio, quam quidam sinopen dixere vocitatam. hinc felix illa campania, ab hoc sinu incipiunt vitiferi colles et temulentia nobilis suco per omnes terras incluto atque, ut veteres dixere, summum liberi patris cum cerere certamen. hinc setini et caecubi protenduntur agri; his iunguntur falerni, caleni, dein consurgunt massici, gaurani surrentinique montes. ibi leborini campi sternuntur et in delicias alicae politur messis. haec litora fontibus calidis rigantur praeterque cetera in toto mari conchylio et pisce nobili adnotantur. nusquam generosior oleae liquor est, hoc quoque certamen humanae voluptatis. tenuere osci, graeci, vmbri, tusci, campani. in ora savo fluvius, volturnum oppidum cum amne, liternum, cumae chalcidensium, misenum, portus baiarum, bauli, lacus lucrinus et avernus, iuxta quem cimmerium oppidum quondam, dein puteoli colonia dicaearchea dicti, postque phlegraei campi, acherusia palus cumis vicina; litore autem neapolis, chalcidensium et ipsa, parthenope a tumulo sirenis appellata, herculaneum, pompei haud procul spectato monte vesuvio, adluente vero sarno amne, ager nucerinus et [viiii] p. a mari ipsa nuceria, surrentum cum promunturio minervae, sirenum quondam sede. navigatio a cerceis [ii] de [lxxx] patet. regio ea a tiberi prima italiae servatur ex discriptione Augusti.

  intus coloniae capua, ab [xl] campo dicta, aquinum, suessa, venafrum, sora, teanum sidicinum cognomine, nola; oppi
da abellinum, aricia, alba longa, acerrani, allifani, atinates, aletrinates, anagnini, atellani, aefulani, arpinates, auximates, abellani, alfaterni et qui ex agro latino, item hernico, item labicano cognominantur, bovillae, caiatia, casinum, calenum, capitulum hernicum, cereatini qui mariani cognominantur, corani a dardano troiano orti, cubulterini, castrimoenienses, cingulani, cabienses in monte albano, foropopulienses ex falerno, frusinates, ferentinates, freginates, fabraterni veteres, fabraterni novi, ficolenses, fregellani, forum appi, forentani, gabini, interamnates sucasini qui et lirenates vocantur, ilionenses, lanivini, norbani, nomentani, praenestini urbe quondam stephane dicta, privernates, setini, signini, suessulani, telesini, trebulani cognomine ballienses, trebani, tusculani, verulani, veliterni, vlubrenses, vrbanates superque roma ipsa, cuius nomen alterum dicere nisi arcanis caerimoniarum nefas habetur optimaque et salutari fide abolitum enuntiavit valerius soranus luitque mox poenas. non alienum videtur inserere hoc loco exemplum religionis antiquae ob hoc maxime silentium institutae. namque diva angerona, cui sacrificatur a. d. xii kal. ian., ore obligato obsignatoque simulacrum habet.

  vrbem tris portas habentem romulus reliquit aut, ut plurimas tradentibus credamus, iiii. moenia eius collegere ambitu imperatoribus censoribusque vespasianis anno conditae dcccxxvi m. p. xiii cc, conplexa montes septem. ipsa dividitur in regiones xiiii, compita larum cclxv. eiusdem spatium mensura currente a miliario in capite romani fori statuto ad singulas portas, quae sunt hodie numero xxxvii, ita ut xii portae semel numerentur praetereanturque ex veteribus vii, quae esse desierunt, efficit passuum per directum xx m dcclxv. ad extrema vero tectorum cum castris praetoriis ab eodem miliario per vicos omnium viarum mensura colligit paulo amplius [lx] p. quod si quis altitudinem tectorum addat, dignam profecto aestimationem concipiat fateaturque nullius urbis magnitudinem in toto orbe potuisse ei comparari. clauditur ab oriente aggere tarquini superbi, inter prima opere mirabili; namque eum muris aequavit qua maxime patebat aditu plano. cetera munita erat praecelsis muris aut abruptis montibus, nisi quod exspatiantia tecta multas addidere urbes.