Collected Fragments of Ennius

by Quintus Ennius

  qui fulmine claro omnia per sonitus arcet,

  Cp. Prob. (ad Verg. Ecl., VI, 31): Plane trinam esse mundi originem et Lucretius confitetur dicens.... ‘Omnia per sonitus arcet, terram mare caelum.’

  Cp. Lucret., VI, 400.

  454

  Cicero, de Div., II, 39, 82: Ad nostri augurii consuetudinem dixit Ennius —

  Tum tonuit laevum bene tempestate serena.

  Cp. Varr., ap. Non., 408, 3; Vergil., Aen., IX, 627 de parte serena | intonuit laevum; II, 693.

  455

  Priscianus, ap. G.L., II, 334, 19 K: ‘Celerissimus’ pro ‘celerrimus.’... E. in Annalibus —

  Exin per terras postquam celerissimus rumor

  456

  Serv., ad Aen., XII, 709: ‘Inter se coisse viros et cernere ferro’; vera et antiqua est haec lectio. Nam E. secutus est... —

  Olli cernebant magnis de rebus agentes.

  Cp. Lucret., V, 393: Magnis inter se de rebus cernere certant.

  457

  Servius, ad Georg., II, 424:... ‘cum’ abundat.... Ennius —

  Effudit voces proprio cum pectore sancto;

  id est proprio pectore, nam ‘cum’ vacat.

  458–9

  Charisius, ap. G.L., I, 201, 15 K: ‘In mundo’ pro ‘palam’ et ‘in expedito’ ac ‘cito.’... Ennius —

  ‘tibi vita seu mors in mundo est’

  460

  Servius (auctus) ad Aen., I, 69: ‘Incute vim ventis.’... Ennius —

  dictis Romanis incutit iram

  461

  Cicero, ad Att., VI, 2, 8: Ain tandem, Attice, laudator integritatis et elegantiae nostrae —

  Ausus es hoc ex ore tuo...?

  inquit Ennius, ut equites Scaptio ad pecuniam cogendam darem, me rogare?

  462

  Varro, L.L., VII, 12: ‘Tueri’ duo significat, unum ab aspectu... unde est Ennii... —

  ‘Quis pater aut cognatus volet vos contra tueri?

  463

  Nonius, 230, 10: ‘Vultus’... neutro.... Ennius —

  ‘Aversabuntur semper vos vostraque vulta

  464–6

  Varro, L.L., VII, 103: Multa ab animalium vocibus tralata in homines... perspicua ut Ennii —

  animus quom pectore latrat

  ... minus aperta ut.... Enii a vitulo... eiusdem a bove —

  clamore bovantes

  eiusdem a leone —

  pausam fecere fremendi.

  Cp. Paul., ex Fest., 87, 9: ‘latrare’ Ennius pro poscere posuit. Homer., Od., XX, 13: κραδίη δέ οἱ ἔνδον ὑλάκτει, Il., II, 142: θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ὄρινεν. et al.; Verg., Aen., V, 363: animusque in pectore.

  467

  Augustinus, De Civ. Dei, II, 21: Sicut etiam ipse Tullius non Scipionis nec cuiusquam alterius sed suo sermone loquens in principio quinti libri (de Re Publica) commemorato prius Ennii poetae versu quo dixerat —

  Moribus antiquis res stat Romana virisque.

  468–9

  Varro, R.R., III, 1, 2: In hoc nunc denique est ut dici possit, non cum Ennius scripsit —

  Septingenti sunt paulo plus aut minus anni augusto augurio postquam incluta condita Roma est

  Cp. Suet., August., 7.

  470

  Nonius, 197, 2: ‘Caelum’... masculino.... Ennius —

  Fortes Romani sunt tamquam caelus profundus

  Cp. Charis., ap. G.L., I, 72, 16 K; Vergil., Aen., I, 58: caelumque profundum.

  471–2

  Porphyrio, ad Hor., S., I, 2, 37: ‘Audire est operae pretium procedere recte | qui moechis non vultis ut omni parte laborent.’ Urbane abutitur Ennianis versibus —

  ‘Audire est operae pretium procedere recte qui rem Romanam Latiumque augescere vultis.’

  Cp. Acr., ad loc.; Varr., ap. Non., 478, 16.

  473

  Servius, ad Aen., XI, 27: —

  quem non virtutis egentem,

  Ennii versus est.

  474

  Ekkehart, ad Oros., III, 9, 5 (Anno autem post hunc — sc. A.U.C. CCCCVIX — subsequenti): Ennius —

  quom nihil horridius unquam lex ulla iuberet.

  475

  Nonius, 64, 29: ‘Propages’ est series et adfixio continuo vel longe ducta.... Ennius —

  nobis unde forent fructus vitaeque propagmen.

  Cp. Non., 221, 12.

  476

  Priscianus, ap. G.L., II, 470, 21 K: Proprie necatus ferro, nectus vero alia vi peremptus dicitur. Ennius —

  Hos pestis necuit, pars occidit illa duellis.

  477

  Cassiodorius, ap. G.L., VII, 207, 1 K: ‘Cum’ praepositio per c scribenda est, ‘quum’ adverbium temporis, quod significat ‘quando,’ per q scribendum est discretionis causa, ut apud Ennium —

  Cum legionibus quom proficiscitur induperator,

  478

  Nonius, 214, 7: ‘Metus’... feminino.... Ennius —

  Nec metus ulla tenet; freti virtute quiescunt.

  Cp. Fest., 402, 15 (... Ennius... ‘nulla metus’); Il., XI, 9: ἠνορέῃ πίσυνοι.

  479

  Festus, 510, 17: ‘Sultis’ si vultis significat.... Ennius —

  ‘Pandite sultis genas et corde relinquite somnum.’

  Cp. Paul., ex F., 66, 37 (15): genas Ennius palpebras putat cum dicit....

  480

  ‘Lactantius’ ad Stat., Theb., VI, 27: ‘et cornu fugiebat somnus inani’... sic a pictoribus simulatur, ut liquidum somnum ex cornu super dormientes videatur effundere. Sic Ennius —

  Quom sese exsiccat somno Romana iuventus.

  481–2

  Nonius, 134, 29: ‘Latrocinari,’ militare mercede.... Ennius —

  ... fortunasque suas coepere latrones inter se memorare.

  483

  Nonius, 223, 33: ‘Sagum’... Masculini. Ennius —

  tergus igitur sagus pinguis opertat

  484

  Festus, 400, 29: Ennius... —

  unus Surus surum ferre... tamen defendere posset

  Suri autem sunt fustes, et ὑποκοριστικῶς surculi.

  Cp. Fest., 424, 7, Paul., ex F., 425, 1.

  485

  Vergilius, Aen., XI, 307: Nec victi possunt absistere ferro. Servius auctus: Ennius —

  Qui vicit non est victor nisi victus fatetur’

  Varro et ceteri invictos dicunt Troianos quia per insidias oppressi sunt.

  486

  Festus, 434, 30: ‘Superescit’ significat supererit. Ennius —

  ‘Dum quidem unus homo Romanus toga superescit,

  Cp. Paul., ex F., 435, 8.

  487

  Varro, L.L., VII, 46: Apud Ennium —

  Iam cata signa fere sonitum dare voce parabant,

  ‘cata’ acuta; hoc enim verbo dicunt Sabini.

  488

  Paulus, ex F., 83, 16 (26): ‘Lituus’ appellatus quod litis sit testis.... Ennius —

  Inde loci lituus sonitus effudit acutos

  489

  Donatus, ad Ter., Phorm. III, 1, 1:... ‘cum istoc animo’... Ennius —

  Optima cum pulchris animis Romana iuventus

  490

  Paulus, ex F., 37, 24 (16): ‘Cracentes,’ graciles. Ennius —

  Succincti gladiis media regione cracentes.

  491

  Servius, ad Aen., IX, 675: ‘Armati ferro’; aut bene instructi armis aut, ut Asper dicit, ferrea corda habentes, id est dura et cruenta cogitantes, ut Ennium sit secutus qui ait —

  succincti corda machaeris.

  492

  Servius (auctus) ad Aen., V, 37: ‘in iaculis.’ In hastis Ennius —

  levesque sequuntur in hastis.

  493

  Paulus, ex F., 500, 18 (20): ‘Siciles,’ hastarum spicula lata. Ennius —

  Incedit veles vulgo sicilibus latis.

  494

  Nonius, 555, 14: ‘Falarica,’ telum maximum.... Ennius —

  ... quae valide veniunt; falarica missa

  Cp. Virgil., Aen., IX, 702: contorta falarica venit.
/>   495

  Schol. Bern., ad Luc., Phars., I, 6: Infestisque obvia signis | signa, pares aquilas et pila minantia pilis’; Ennii versus —

  Pila retunduntur venientibus obvia pilis

  496

  Servius (auctus) ad Aen., XII, 294: ‘teloque orantem multa trabali (... ferit)Ennius —

  teloque trabali

  497

  Paulus, ex F., 353, 1: ‘Runa’ genus tebi significat. Ennius —

  runata recedit

  id est proeliata. Cp. Fest., 352, 1.

  498

  Festus, 490, 15: ‘Spira’ dicitur... basis columnae.... Ennius quidem hominum multitudinem ita appellat cum dicit —

  spiras legionibus nexit.

  Cp. Paul., ex F., 491, 1.

  499–500

  ‘Lactantius,’ ad Stat., Theb., XI, 56 (... iam gelida ora tacent; carmen tuba sola peregit): Ennius —

  Quomque caput caderet, carmen tuba sola peregit et pereunte viro raucus sonus aere cucurrit.

  Cp. Sil. Ital., IV, 169 ff.

  501–2

  Servius, ad Aen., X, 396 (395–6): Te decisa suum, Laride, dextera quaerit, | semianimesque micant digiti ferrumque retractant.’ Ennii est, ut —

  Oscitat in campis caput a cervice revulsum semianimesque micant oculi lucemque requirunt.

  Cp. Sil. Ital., VI, 10; Vergil., Aen., IV, 691.

  503

  Porphyrio, ad Hor., C., I, 9,1: Vides ut alta stet nive candidum (Soracte).... ‘Stet’ autem ‘plenum sit’ significat, ut Ennius —

  stant pulvere campi

  et Vergilius (Aen., XII, 408): Iam pulvere caelum | stare vides.

  504–5

  Servius (auctus) ad Aen.,I, 81 (82 cavum conversa cuspide montem | impulit in latus):... Ennius —

  ‘nam me gravis impetus Orci percutit in latus.

  506

  Charisius, ap. G.L., I, 240, 6 K:... Ennius quoque in Annalium libro —

  Euax! Aquast aspersa Latinis.

  507–8

  auctor, Bell. Hisp., XXXI, 6: Ita cum clamor esset intermixtus gemitu gladiorumque crepitus auribus oblatus, imperitorum mentes timore praepediebat. Ut ait Ennius —

  ... pede pes premitur, armisque teruntur arma...................... .

  Cp. Fur. Bibac., ap. Macrob., S., VI, 3: ‘pressatur pede pes, mucro mucrone, viro vir.’ Vergil., Aen., X, 361: haeret pede pes densusque viro vir. Homer., Il., XIII, 130 s. (cp. XVI, 214 ff.): φράξαντες δόρυ δουρί σάκος σάκεϊ προθελύμνῳ Ἀσπὶς ἄρ᾿ ἀσπίδ᾿ ἔρειδε, κόρυς κόρυν, ἀνέρα δ᾿ ἀνήρ·

  509

  auctor, Bell. Hisp., XXIII, 2: Hic dum in opere nostri distenti essent, complures ex superiore loco adversariorum decucurrerunt nec detinentibus nostris multis telis iniectis complures vulneribus affecere; ut ait Ennius —

  Hic tum nostri cessere parumper.

  510

  Servius (auctus), ad Aen., IX, 327: ‘Temere’... significat et subito. Ennius —

  ‘quo tam temere itis?

  511

  Varro, L.L., VII, 100: Apud Ennium —

  Decretum est stare corpora telis.

  Hoc verbum Ennii dictum a fodiendo, a quo fossa.

  512

  Isidorus, Orig., X, 270: ‘Taeterrimus’ pro fero nimium... Ennius —

  taetros elephantos

  Cp. Placid., ap. C.G.L., V, 157, 21: excerpt. ex cod. Cassin., ap. C.G.L., 581, 14 (... tetros elephantos † ad inguinem †).

  513

  Servius, ad Aen., IV, 404: —

  It nigrum campis agmen

  Hemistichium Ennii de elephantis dictum, quo ante Accius est usus de Indis.

  514–15

  Priscianus, ap. G.L., II, 518, 13 K: ‘Tutudi’... Ennius in Annalibus —

  viresque valentes contudit crudelis hiems

  Hic produxit paenultimam.

  516

  Nonius, 211, 10: ‘Lapides ‘et feminino genere dici possunt ut apud Ennium —

  Tanto sublatae sunt agmine tunc lapides,

  ad Homeri similitudinem qui genere feminino lapides posuit.

  Il., XII, 287: ὣς τῶν ἀμφοτέρωσε λίθοι πωτῶντο θαμειαί. Cp. Od., XIX, 494.

  517–21

  Macrobius, S., VI, 3, 7: Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba (Il, VI, 506 ff.)

  ὡς δ᾿ ὅτε τις στατὸς ἵππος ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνῃ δεσμὸν ἀπορρήξας θείῃ πεδίοιο κροαίνων, εἰωθὼς λούεσθαι ἐὔρρεῖος ποταμοῖο, κυδιοων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἔχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται ὤμοις αἴσσονται· ὁ δ᾿ ἀγλαΐηφι πεποιθώς, ῥίμφα ἑ γοῦνα φέρει μετὰ τ᾿ ἤθεα καὶ νομὸν ἵππων,

  Ennius hinc traxit —

  Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus vincla suis magnis animis abrupit et inde fert sese campi per caerula laetaque prata celso pectore; saepe iubam quassat simul altam; spiritus ex anima calida spumas agit albas,

  Vergilius ‘qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis’ et cetera.

  [Vergilius, Aen., XI, 492 ff.

  Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis tandem liber equus, campoque potitur aperto: aut ille in pastus armentaque tendit equarum aut assuetus aquae perfundi flumine noto emicat arrectisque fremit cervicibus alte luxurians; luduntque iubae per colla per armos.]

  522

  Charisius, ap. G.L., I, 83, 22 K: Quod Ennius ait —

  It equitatus uti celerissimus,

  barbarismus est.

  523

  Servius, ad Aen., IX, 37 (38: Hostis adest. Eia! ingenti clamore per omnes | condunt se Teucri portas): ‘Hostis adest’; hic distinguendum, ut heia militum sit properantium clamor. Et est Ennianum qui ait —

  Heia machaeras!

  Ergo heia ingenti clamore dicentes ad portas ruebant, Alii ‘hostis adest, heia’ legunt.

  524

  Priscianus, ap. G.L., II, 482, 34 H: ‘Detondeo’... detotondi. Ennius in Annalibus —

  deque totondit agros laetos atque oppida cepit.

  525

  Servius, ad Aen., X, 6: ‘Quianam.’ Cur. Quare. Ennianus sermo est. Servius auctus: —

  ‘Quianam legiones caedimus ferro?

  526–8

  Gellius, XVI, 10,1: Legebatur in consessu forte complurium Ennii liber ex Annalibus. In eo libro versus hi fuerunt —

  Proletarius publicitus scutisque feroque ornatur ferro, muros urbemque forumque excubiis curant.

  Cp. Non., 155, 21.

  529

  Gellius, X, 29, 2: ‘Atque’ particula... si gemina fiat auget incenditque rem de qua agitur, ut animadvertimus in Q. Ennii Annalibus, nisi memoria in hoc versu labor —

  atque atque accedit muros Romana iuventus.

  Cp. Non., 530, 3. Cp. Il, XXII, 221: προπροκυλινδόμενος. Od., XVII, 525: προπρό Apoll. Rh., III, 453.

  530

  Paulus, ex Fest., 559, 7: ‘Trifax’ telum longitudinis trium cubitorum quod catapulta mittitur. Ennius —

  aut permarceret paries percussa trifaci

  531

  Festus, 140, 21: ‘Metonymia’ est tropos, cum significatur... a superiore re inferior, ut Ennius —

  Cum magno strepitu Volcanum ventus vegebat.

  532

  Schol. Bembin., in Ter., Heaut., II, 3, 16: ‘Interea loci.’ Loci parhelcon... Ennius —

  Flamma loci postquam concussa est turbine saevo,

  533

  Isidorus, Orig., XIX, 2, 4: ‘Agea’ viae sunt, loca in navi per qua ad. remiges hortator accedit; de qua Ennius —

  Multa foro ponit et agea longa repletur.

  534–5

  Servius (auctus) ad Georg., I, 12: Cui prima frementem | fudit equum (... tellus).’ Nonnulli vero... ‘cui prima frementem | fudit aquam’ legunt, quod veteres murmura aquae fremitum dicebant. Ennius... —

 
ratibusque fremebat imber Neptuni.

  Cp. Serv. auct., ad Aen.. XI, 299.

  536

  Servius ad Aen.,VI, 705 (Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem): ‘Praenatat,’ praeterfluit.... Ennium igitur secutus est qui ait —

  fluctusque natantes

  537

  Servius (auctus), ad Aen., IX, 327: ‘Temere’ significat sine causa. Ennius —

  ‘Haud temere est quod tu tristi cum corde gubernas.

  Cp. Aen., VI, 185 tristi cum corde volutat.

  538

  Isidorus, Orig., XIX, 2, 12: ‘Clavus’ est quo regitur gubernaculum; de quo Ennius —

  ‘dum clavum rectum teneam navemque gubernem.

  Cp. Quintil., II, 17, 24.

  539

  Isidorus, Orig., XIX, 2, 14: ‘Tonsilla’ uncinus ferreus vel ligneus ad quem in litore defixum funes navium illigantur, de quo Ennius —

  Tonsillas apiunt configunt litus aduncas.

  540

  Servius, ad Aen., VI, 545: ‘Explebo numerum’... ‘explebo’ est ‘minuam.’ Nam ait Ennius —

  navibus explebant sese terrasque replebant.

  541

  Schol. Veron., ad Aen.,V, 241 (Et pater ipse manu magna Portunus euntem | impulit): Ennius —

  atque manu magna Romanos inpulit amnis.

  Homer., Il., XV, 694–5: τὸν δὲ Ζεὺς ὦσεν ὄπισθε | χειρὶ μάλα μεγάλῃ.

  542

  Gellius, VII, 6, 2: Cur autem non Q. quoque Ennium reprehendit (lulius Hyginus) qui in Annalibus non pennas Daedali sed longe diversius —

  Brundisium pulchro praecinctum praepete portu

  Cp. Gell., IX, 4,1.

  543

  Porphyrio, ad Hor., S., I,10, 30: ‘Canusini more (bilinguis).’ Bilinguis dicitur quoniam utraque lingua usi sunt.... Ideo ergo et Ennius et Lucilius —

  Bruttace bilingui

  dixerunt. Cp. Paul., ex F. 25, 21.

  s iocatus videtur... et alibi —

  Inde Parum<........ ul>ulabant.

  544

  Festus, 400, 29: . . . Ennius iocatus videtur . . . et alibi —

  Inde Parum<. . . . . . . . ul>ulabant.

  545

  Consentius, ap. G.L., V, 400, 4 K: Poetae faciunt metaplasmos cum ipsi iam scripturam relinquunt corruptam.... Ennius —

  huic statuam statui maiorum obatus Athenis;

  ... per metaplasmum dempsit litteram r.

  546

  Cicero, Tusc. Disp., I, 20, 45: Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui ostium Ponti viderunt et eas angustias per quas penetravit ea quae est nominata Argo.... (Enn. Med., 257–8) aut ii qui Oceani freta illa viderunt —

  Europam Libyamque rapax ubi dividit unda.