Collected Fragments of Ennius

by Quintus Ennius

  Hispane non Romane memoretis loqui me.’

  Cp. Fest., 400, 22.

  359

  Paulus, ex F., 383, 16: ‘Rimari’ est valde quaerere ut in rimis quoque.

  Fest., 382, 16... †... Ennius lib. X †... —

  utrique.

  Liber XII

  360–62

  Cicero, de Off., I, 24, 84: Quanto Q. Maximus melius de quo Q. Ennius —

  Unus homo nobis cunctando restituit rem. Noenum rumores ponebat ante salutem; ergo postque magisque viri nunc gloria claret.

  Cp. Macrob., S., VI, 1, 23: ‘Unus qui nobis cunctando restituit rem (Aen., VI, 846). Ennius in XII: ‘Unus... rem. Serv., ad Aen., VI, 845; Cic, de Senect., 4, 10; ad Att., II, 19, 2; Seneca, de Benef., IV, 27, 2; Seren. Sammon., de Med., 1092; Sueton., Tib., 21; Liv., XXX, 26, 7; Ov., Fast., II, 240–42: Polyb., III, 105, 8; Sil., VI, 613 s.

  363–5

  Priscianus, ap. G.L., II, 152, 17 K: ‘Acer’ et ‘alacer’ et ‘saluber’ et ‘celeber’... in utraque... terminatione communis etiam generis inveniuntur prolata... (153, 11 K)... —

  Omnes mortales victores, cordibus imis laetantes, vino curatos, somnus repente in campo passim mollissimus perculit acris.

  Cp. Prisc, ap. G.L., II, 230, 5 K.

  Gellius, XVII, 21, 43: Ennium... M. Varro... scripsit,... cum septimum et sexagesimum annum haberet, duodecimum Annalem scripsisse idque ipsum Ennium in eodem libro dicere.

  Liber XIII

  366–8

  Gellius, VI, 2, 3: ‘“Cor” masculino genere, ut multa alia, enuntiavit Ennius; nam in XIII Annali “quem cor” dixit.’ Ascripsit deinde versus Ennii duo.... Antiochus est qui hoc dixit Asiae rex... sed aliud longe Ennius. Nam tres

  versus sunt, non duo, ad hanc Ennii sententiam pertinentes, ex quibus tertium versum Caesellius non respexit —

  ‘Hannibal audaci dum pectore de me hortatur ne bellum faciam, quem credidit esse meum cor suasorem summum et studiosum robore belli.

  Cp. Non., 195, 19.

  369

  Varro, L.L., VII, 21: ‘Quasi Hellespontum et claustra’ quod Xerxes quondam eum locum clausit; nam ut Ennius ait —

  Isque Hellesponto pontem contendit in alto.

  370

  Gellius, XVIII, 2, 16: Nemo... tum commeminerat dictum esse a Q. Ennio id verbum (‘verant’) in tertio decimo Annalium... —

  ‘satin vates verant aetate in agunda?

  371

  Servius auctus, ad Georg., I, 18: ‘Favere’ veteres etiam ‘velle’ dixerunt. Ennius —

  Matronae moeros complent spectare faventes.

  Cp. Serv. auct. ad Georg., IV, 230... Ennius in XIII —

  Liber XIV

  372–3

  Gellius, II, 26, 21: Fecistique ut intellegerem verba illa ex Annali quarto decimo Ennii amoenissima... —

  Verrunt extemplo placide mare marmore flavo; caeruleum spumat sale conferta rate pulsum.

  Cp. Priscian., ap. G.L., II, 171, 11 K (caeruleum e. q. s.).

  374

  Macrobius, S., VI, 1, 51: ‘Labitur uncta vadis abies’ (Aen., VIII, 91). Ennius in XIV —

  Labitur uncta carina, volat super impetus undas.

  Cp. Verg., Aen., IV, 398, natat u. c.

  375–6

  Macrobius, S., VI, 5, 10: ‘Despiciens mare velivolum’ (Aen., I, 224).... Ennius in XIV —

  Quom procul aspiciunt hostes accedere ventis navibus velivolis,

  Cp. Serv., ad Aen., I, 224.

  placidum Parrhasius Prisc., ap. G.L., II, 171, 11 K: post pulsum vocabula per mare trib. Enn. Krehl

  377

  Priscianus, ap. G.L., II, 473, 22 K: Haec... ipsa et secundum tertiam vetustissimi protulisse inveniuntur coniugationem... —

  Litora lata sonunt

  378–9

  Priscianus, ap. G.L., II, 501, 10 K: ‘Orior’ et ‘morior’ tam secundum tertiam quam secundum quartam coniugationem declinaverunt auctores... —

  ‘Nunc est ille dies quom gloria maxima sese nobis ostendat, si vivimus sive morimur.’

  380

  Macrobius, S., VI, 4, 6: ‘Tum ferreus hastis | horret ager’ (Aen., XI, 601). ‘Horret’ mire se habet, sed et Ennius in quarto decimo —

  Horrescit telis exercitus asper utrimque.

  ... sed et ante omnes Homerus (Il., XIII, 339): ἔφριξεν δὲ μάχη φθισίμβροτος ἐγχείῃσι

  Cp. Verg., Aen., VII, 526, XII, 663.

  381–2

  Priscianus, ap. G.L., II, 518, 13 K: Vetustissimi tamen tam producebant quam corripiebant supradicti verbi, id est tutudi, paenultimam... —

  Infit, ‘O cives, quae me fortuna fero sic contudit indignum bello, confecit acerbo!

  383

  Festus, 236, 5: ‘Ob’... pro ‘ad’... —

  Omnes occisi, obcensique in nocte serena.

  Liber XV

  384

  Nonius, 114, 5: ‘Falae’ turrcs sunt ligneae... —

  Malos diffindunt, fiunt tabulata falaeque

  385–6

  Priscianus, ap. G.L., II, 280, 7 K: Ennius in XV Annali —

  Occumbunt multi letum ferroque lapique aut intra muros aut extra praecipe casu.

  Cp. Prisc, ap. G.L., II, 250, 9 K.

  387

  Priscianus, ap. G.L., II, 259, 5 K: ‘Arcus’... invenitur... apud veteres etiam feminini generis... —

  Arcus subspiciunt mortalibus quae perhibentur...

  Macrobius, S., VI, 2, 30: Sunt alii loci plurimorum versuum quos Maro in opus suum cum paucorum immutatione verborum a veteribus transtulit ... de Pandaro et Bitia aperientibus portas locus (Aen., IX, 672 ff.) acceptus est ex libro quinto decimo Ennii qui induxit Histros duos in obsidione erupisse porta et stragem de obsidente hoste fecisse.

  Cf. Virg., Aen., IX, 672–687; Il., XII, 127 ff.

  388–9

  Cicero, de Senect., 5, 14: Sua enim vitia insipientes et suam culpam in senectutem conferunt, quod non faciebat is cuius modo mentionem feci Ennius —

  Sicut fortis equus spatio qui saepe supremo vicit Olympia, nunc senio confectus quiescit,

  Equi fortis et victoris senectuti comparat suam.

  Cp. Ὀλύμπια νικᾶν (Thuc, I, 126; al.).

  Liber XVI

  390

  Festus, 340, 21: ‘Quippo’ significare quidni testimonio est Ennius... lib. XVI —

  Quippe vetusta virum non est satis bella moveri?

  391

  Nonius, 219, 14: ‘Pigret’... —

  post aetate pigret subferre laborem.

  392

  Gellius, IX, 14, 5: ‘Dies’ pro ‘diei’ —

  postremo longinqua dies quod fregerit aetas...

  Plinius, VII, 101: Q. Ennius T. Aelium Teucrum fratremque eius praecipue miratus propter eos sextum decimum adiecit Annalem.

  393–4

  Macrobius, S., VI, 1, 17: ‘Summa nituntur opum vi’ (Aen., XII, 552). Ennius... in XVI —

  Reges per regnum statuasque sepulchraque quaerunt; aedificant nomen, summa nituntur opum vi.

  395

  Priscianus, ap. G.L., II, 152, 17 K: ‘Acer’... (153, 9 K)... —

  Aestatem autumnus sequitur, post acer hiems it.

  Cp. Serv., ad Aen., VI, 685; explanat. in Donat., ap. G.L., IV, 491, 26 K.

  Cicero, de Prov. Consul., 9, 20: An vero M. ille Lepidus, qui bis consul et pontifex maximus fuit, non solum memoriae testimonio sed etiam Annalium litteris et summi poetae voce laudatus est quod cum M. Fulvio collega, quo die censor est factus, homine inimicissimo, in campo statim rediit in gratiam?

  396

  Festus, 386, 4: ‘Regimen’ pro regimento... —

  Primus senex bradys in regimen belloque peritus

  397

  Festus, 490, 29: ‘Spicit’ quoque sine praepositione dixerunt antiqui... et ‘spexit.’ Ennius lib. XVI —

  Quos ubi rex Epulo spexit de cautibus celsis,

  Cp. Varro, L.L., VI, 82.

  398

  Festus, 220, 25: ‘Obstipum,’ obliquum... —

  mo
ntibus obstipis obstantibus unde oritur nox.

  399

  Priscianus, ap. G.L. II, 278, 12 K: ‘Frux’ ἀπὸ τοῦ φρύγω... —

  ‘Si luci si nox si mox si iam data sit frux.

  400

  Festus, 344, 32: —

  ‘Nox quando mediis signis praecincta volabit,

  401–2

  Macrobius, S., VI, 4, 19:... ‘Nec lucidus aethra | siderea polus’ (Aen., III, 585). Ennius prior dixerat in XVI —

  interea fax occidit oceanumque rubra tractim obruit aethra.

  403–4

  Servius (auctus) ad Georg., IV, 230: ‘Ore fave,’ cum religione ac silentio accede; in XVI Ennius —

  Hic insidiantes vigilant, partim requiescunt contecti gladiis, sub scutis ore faventes.

  Cp. Serv. (auct.) ad Georg., I, 18.

  405

  Festus, 171, fin.: ‘Navus,’ celer ac strenuus... —

  ‘Navorum imperium servare est induperantum.

  406

  Festus, 476, 28: Idem (sc. Ennius) cum ait sapsam pro ipsa nec alia, ponit in lib. XVI —

  ‘quo res sapsa loco sese ostentatque iubetque.

  Cp. Paul., 477, 6.

  407

  Festus, 492, 5: ‘Speres’ antiqui pluraliter dicebant... —

  ‘Spero, si speres quicquam prodesse potis sunt,

  408

  Festus, 284, 30: ‘Prodit’... perdit... —

  Non in sperando cupide rem prodere summam

  Cp. Paul., ex F., 285, 14.

  409–16

  Macrobius, S., VI, 3, 1: Sunt quaedam apud Vergilium quae ab Homero creditur transtulisse; sed ea docebo a nostris auctoribus sumpta, qui priores haec ab Homero in carmina sua transtulerant... Homerus de Aiacis forti pugna ait (Il., XVI, 102) —

  Αἴας δ᾿ οὐκέτ᾿ ἔμιμνε· βιάζετο γὰρ βελέεσσιν. δάμνα μιν Ζηνός τε νόος καὶ Τρῶες ἀγαυοὶ βάλλοντες· δεινὴν δὲ περὶ κροτάφοισι φαεινὴ πήληξ βαλλομένη καναχὴν ἔχε· βάλλετο δ᾿ αἰεὶ κὰπ φάλαρ᾿ εὐποίηθ᾿· ὁ δ᾿ ἀριστερὸν ὦμον ἔκαμνεν ἔμπεδον αἰὲν ἔχων σάκος αἰόλον, οὐδ᾿ ἐδύναντο ἀμφ᾿ αὐτῷ πελεμίξαι ἐρείδοντες βελέεσσιν· αἰεὶ δ᾿ ἀργαλέῳ ἔχετ᾿ ἄσματι κὰδ δέ οἱ ἱδρὼς πάντοθεν ἐκ μελέων ῥέεν ἄσπετος, οὐδέ πῃ εἶχεν ἀμπνεῦσαι, πάντῃ δὲ κακὸν κακῷ ἐστήρικτο.

  Hunc locum Ennius in XVI ad pugnam C. Aelii tribuni his versibus transfert —

  Undique conveniunt velut imber tela tribuno: configunt parmam, tinnit hastilibus umbo aerato sonitu galeae, sed nec pote quisquam undique nitendo corpus discerpere ferro; semper abundantes hastas frangitque quatitque; totum sudor habet corpus multumque laborat, 415nec respirandi fit copia; praepete ferro Histri tela manu iacientes sollicitabant.

  Hinc Vergilius eundem locum de incluso Turno gratia elegantiore composuit (Aen., IX, 803–811) —

  Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum nec dextra valet, obiectis sic undique telis obruitur, strepit adsiduo cava tempora circum tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt

  discussaeque iubae capiti nec sufficit umbo ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse fulmineus Mnestheus; tum toto corpore sudor liquitur et piceum, nec respirare potestas, flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.

  417

  Macrobius, S., VI, 1, 24: ‘Corruit in vulnus; sonitum super arma dedere’ (Aen., X, 488). Ennius in XVI —

  concidit et sonitum simul insuper arma dederunt.

  Hom., Il., IV, 504 δούπησεν δὲ πεσών, ἀράβησε δὲ τεύχε᾿ ἐπ᾿ αὐτῷ.

  418

  Diomedes, ap. G.L. I, 382, 21 K: ‘Hortatur’... ‘horitur’ dixerunt... —

  prandere iubet horiturque.

  419–20

  Servius (auctus) ad Aen., XI, 19: Alii ‘vellere’ movere accipiunt. Ennius —

  Rex deinde citatus

  convellit sese.

  421

  Varro, L.L., VII, 103: Multa ab animalium vocibus tralata in homines... Ennii... ab haedo —

  Clamor ad caelum volvendus per aethera vagit.

  422

  Festus, 570, 8: ‘Vagorem’ pro vagitu... —

  qui clamos oppugnantes vagore volanti

  423

  Priscianus, ap. G.L., II, 518, 13 K (p. 140): Ennius... in XVI —

  Ingenio forti dextrum latus pertudit hasta.

  424

  Macrobius, S., VI, 1, 50: ‘Tum gelidus toto manabat corpore sudor’ (Aen., III, 175). Ennius in XVI —

  Tunc timido manat ex omni corpore sudor.

  425–6

  Macrobius, S., VI, 1, 53: ‘Apicem tamen incita summum hasta tulit’ (Aen., XII, 492). Ennius in XVI —

  tamen induvolans secum abstulit hasta

  insigne.

  Liber XVII

  427

  Festus, 510, 28: ‘Specus’ feminino genere... Ennius —

  Tum cava sub monte late specus intus patebat.

  Cp. Non., 223, 1; Priscian., ap. G.L. II, 260, 2 K (Ennius in XVII Annalium); Serv., ad Aen., VII, 568.

  428

  Priscianus, ap. G.L., II, 198, 6 K: Genetivum etiam in as (199, 4 K)... —

  ... dux ipse vias

  429

  Macrobius, S., VI, 1, 22: ‘Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum’ (Aen., VIII, 596). Ennius... in XVII —

  It eques et plausu cava concutit ungula terram.

  430–32

  Macrobius, S., VI, 2, 28: ‘Diversi magno ceu quondam turbine venti | confligunt zephyrusque notusque et laetus Eois | eurus equis (Aen., II, 416). Ennius in XVII —

  Concurrunt veluti venti quom spiritus Austri imbricitor Aquiloque suo cum flamine contra indu mari magno fluctus extollere certant.

  Homer, Il, IX, 4:

  ὡς δ᾿ ἄνεμοι δύο πόντον ὀρίνετον ἰχθυόεντα Βορέης καὶ Ζέφυρος, τώ τε Θρῄκηθεν ἄητον ἐλθόντ᾿ ἐξαπίνης· ἄμυδις δέ τε κῦμα κελαινὸν κορθύεται...

  433

  Macrobius, S., VI, 1, 21: ‘Tollitur in caelum clamor, cunctique Latini’ (Aen., XI, 745). Ennius in XVII —

  Tollitur in caelum clamor exortus utrimque.

  434–5

  Servius (auctus), ad Georg., IV, 188: ‘Mussant’ hic ‘murmurant’; quae vox ponitur et in tacendi significatione...

  ‘Noenu decet mussare bonos qui facta labore nixi militiae peperere.

  Cp. Serv. ad Aen., XII. 657; Paulus, ex F., 127, 7.

  436–8

  Nonius, 134, 19: ‘Longiscere,’ longum fieri vel frangi... —

  neque corpora firma longiscunt quicquam.

  idem —

  quom soles eadem facient longiscere longe.

  Liber XVIII

  439

  Nonius, 63, 4: Est autem gruma mensura quaedam qua fixa viae ad lineam deriguntur... Ennius lib. XVIII gruma derigere dixit —

  degrumare forum

  440

  Gellius, XIII, 21, 14: Contra vero idem Ennius in Annali XVIII —

  aere fulva

  dixit, non fulvo, non ob id solum quod Homerus ἠέρα βαθεῖαν (II., XX. 446, XXI, 6) dicit, sed quod hic sonus opinor vocabilior est visus et amoenior.

  Cp. Gell., II, 26, 11.

  Other Fragments of the Annals not assigned to any Book

  Ex Libro VIII aut IX?

  441

  Festus 550, 22: ‘Termonem’ Ennius Graeca consuetudine dixit... —

  hortatore bono prius quam iam finibus termo

  Cp. Paul., 551, 2.

  Vergilius, Aen., V, 129–130, 139–141.

  442

  Isidorus, Orig., XIX, 1, 22: ‘Celoces’ quas Graeci κέλητας vocant, id est veloces bi
remes vel triremes agiles et ad ministerium classis aptae. Ennius —

  Labitur uncta carina per aequora cana celocis.

  Vergilius, Aen., V, 142–3.

  443–4

  Schol. Bern., in Georg., I, 512 (Ut cum carceribus sese effudere quadrigae) ‘Carceribus,’ ianuis. Ennius ait —

  quom a carcere fusi currus cum sonitu magno permittere certant,

  445

  Charisius ap. G.L., I, 272, 22 K: Quemadmodum in navi auriga dici potest, ita et in curru gubernator, ut —

  quomque gubernator magna contorsit equos vi,

  Cp. Diomed., ap. G.L., VI, 457, 29 K: Quintil., VIII, 6, 9; Mar. Plot. Sac, ap. G.L., VI, 466, 29 K.

  Vergilius, Aen., V, 144–147; Hom., Od., XIII, 81 ff.

  446

  Festus, 394, 32: ‘Restat’ pro distat ait.... Ennium ponere cum is dicat —

  Impetus haud longe mediis regionibus restat.

  Cp. Paul., 395, 7.

  Vergilius, Aen., V, 218: illam fert impetus ipse volantem.

  447

  Festus, 550, 22: ‘Termonem’ Ennius Graeca consuetudine dixit.... —

  Ingenti vadit cursu qua redditus termo est.

  Cp. Paul., 551, 2.

  Vergilius, Aen., V, 241–243 (manu magna ex altero E. loco, fr. 541).

  448

  Cicero, de Nat. Deor., II, 2, 4: Illum vero et Iovem (invocant) et dominatorem rerum et omnia nutu regentem et, ut... Ennius —

  patrem divumque hominumque

  Cp. Cic., id., 25, 64.

  Il., V, 425, 1 al.: πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε.

  449

  Varro, L.L., V, 65: Ennius... eundem (sc. Iovem) appellans dicit —

  divumque hominumque pater rex

  Cp. Enn., Ann., 207–8.

  450–51

  Vergilius, Aen., I, 254–6:

  Olli subridens hominum sator atque deorum vultu, quo caelum tempestatesque serenat, oscula libavit natae.

  Servius, ad 254: ‘Subridens.’ Laetum ostendit Iovem et talem qualis esse solet cum facit serenum:... Servius auctus ad loc. Ennius —

  Iuppiter hic risit, tempestatesque serenae riserunt omnes risu Iovis omnipotentis.

  Homerus, Il., V, 426: ὣς φάτο, μείδησεν δὲ πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε.

  452–3

  Servius (auctus) ad Aen., I, 31: ‘Arcebat,’ prohibebat. Significat autem et continet. Ennius —