Collected Fragments of Ennius

by Quintus Ennius

  longique cupressi stant sectis foliis et amaro corpore buxum.

  241

  Charisius, ap. G.L., I, 130, 29 K: ‘Frus.’ ‘Haec frus’ quia sic ab Ennio est declinatum Annalium libro VII —

  russescunt frundes

  242–3

  Nonius, 385, 5: ‘Rumor,’ favor, auxiliatio... —

  Legio aggreditur Romana ruinas; mox auferre domos, populi rumore secundo.

  244

  Festus, 428, 1: ‘Sos’ pro eos... —

  Dum censent terrere minis, hortantur ibi sos.

  245–6

  Festus, 538, 34: ‘Tonsam’ Ennius significat remum, quod quasi tondeatur ferro, cum ait lib. VII —

  ‘Poste recumbite vestraque pectora pellite tonsis.’

  Item —

  Pone petunt, exim referunt ad pectora tonsas.

  Cp. Paul., ex. F., 539, 13.

  247

  Festus, 170, 28: ‘Nare’ a nave ductum Cornifieius ait... —

  Alter nare cupit, alter pugnare paratust.

  248

  Priscianus, ap. G.L., II, 486, 13 K: ‘Mulgeo’ quoque mulsi facit... —

  Mulserat huc navem compulsam fluctibus pontus.

  249

  Paulus, ex F., 500, 10: ‘Sibynam’ appellant Illyrii telum venabuli simile. Ennius —

  Illyrii restant sicis sibynisque fodentes.

  250

  Nonius, 116, 2: ‘Gracilentum’ pro gracili... —

  Deducunt habiles gladios filo gracilento.

  251–2

  Macrobius, S., I, 4, 17:... —

  qua Galli furtim noctu summa arcis adorti moenia concubia vigilesque repente cruentant.

  Quo in loco animadvertendum est non solum quod ‘noctu, ‘concubia’ sed quod etiam ‘qua noctu’ dixerit (Ennius); et hoc ponit in Annalium septimo....

  253

  Macrobius, S., VI, 1, 19: ‘Ne qua meis dictis esto mora: Iuppiter hac stat’ (Aen., XII, 565). Ennius in VII —

  ‘Non semper vestra evertit; nunc Iuppiter hac stat.’

  254

  Macrobius, S., VI, 1, 52: ‘Audentes fortuna iuvat.’ (Aen., X, 284). E. in VII —

  ‘Fortibus est fortuna viris data.

  255

  Priscianus, ap. G.L., II, 223, 4 K: Sed Nar servavit a productam etiam in obliquis... —

  Sulphureas posuit spiramina Naris ad undas.

  Propertius, III, 3, 9:

  Et cecinit... Regiaque Aemilia vecta tropaea rate.

  256–7

  Servius (auctus) ad Georg., III, 116: Hic equitem... equum dicit.... Ennius Annalium septimo —

  Denique vi magna quadrupes eques atque elephanti proiciunt sese.

  Cp. Gell., XVIII, 5, 2: Non., 106, 30; Macrob., S., VI, 9, 10.

  Praeconia ex libris VIII–XV

  Cicero, pro Archia, 9, 22: Carus fuit Africano superiori noster Ennius, itaque etiam in sepulchro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore; cuius laudibus certe non solum ipse qui laudatur sed etiam populi Romani nomen ornatur. In caelum huius proavus Cato tollitur; magnus honos populi Romani rebus adiungitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii non sine communi omnium nostrum laude decorantur. Ergo illum qui haec fecerat, Rudinum hominem, maiores nostri in civitatem receperunt.

  Liber VIII

  258–9

  Horatius, S., I, 4, 60: Non, ut si solvas —

  Postquam Discordia taetra belli ferratos postes portasque refregit,

  invenias etiam disiecti membra poetae.

  Porphyrio ad loc. Est sensus: Si dissolvas versus vel meos vel LuciUi, non invenies eadem membra quae sunt in Ennianis versibus, qui magno scilicet spiritu et verbis altioribus compositi sunt, velut hi sunt ‘Postquam e.q.s.

  Cp. Verg., Aen., VII, 622: Belli ferratos rupit Satumia postes. Serv., ad 622; Acro, ad Hor., l.c.

  260–1

  Probus, ad Verg., Ecl., VI, 31... Hic (aer) est... qui nobis vivendi spirituum commeatum largitur. Hoc illud et Ennius appellavit in Annalibus —

  corpore tartarino prognata paluda virago, cui par imber et ignis spiritus et gravis terra.

  Cp. Varr., L.L., VII, 37; Fest., 546, 2. trib. lib. VIII St., VII Norden

  262–8

  Gellius, XX, 10, 1: ‘Ex iure manum consertum’ verba sunt ex antiquis actionibus.... Ennius... verbis hisce usus est... tum ego hos versus ex octavo Annali absentes dixi... —

  pellitur e medio sapientia, vi geritur res, spernitur orator bonus, horridus miles amatur; 265haud doctis dictis certantes, sed maledictis miscent inter sese inimicitiam agitantes; non ex iure manum consertum, sed magis ferro rem repetunt regnumque petunt, vadunt solida vi.

  Cp. Cic., Pro Mur., 14, 30 (proeliis promulgatis ‘pellitur...); Cic., ad Fam., VII, 13, 2; Lactant., Div. Inst., V, 1, 5.

  269

  Priscianus, ap. G.L., II, 209, 6 K: Dido, Didonis.... (210, 10 K) Ennius in VIII —

  Poenos Didone oriundos

  270

  Gellius, VI, 12, 7: Q... Ennius Carthaginiensium —

  tunicatam iuventutem

  non videtur sine probro dixisse.

  Cp. Non., 536, 31.

  271

  Ekkehart, ad Oros., VI, 6, 21 (de Hamilcare Rhodano): Ennius —

  qualis consiliis quantumque potesset in armis.

  272–3

  Ekkehart (?), ad Oros., IV, 14, 3 (de Hannibale): De quo Ennius —

  at non sic duplex fuit hostis Aeacida Burrus.

  Propertius, III, 3, 9–10:

  Et cecinit... victricesque moras Fabii pugnamque sinistram

  Cannensem et versos ad pia vota deos.

  274

  Nonius, 150, 18: ‘Praecox’ et ‘praecoca’... —

  ‘praecox pugna est.

  275

  Diomedes, ap. G.L., I, 382, 11 K: Apud veteres et abnueo dictum annotamus... —

  ‘Certare abnueo; metuo legionibus labem.

  276–7

  Cicero, pro Balbo, 22, 51: Neque enim ille summus poeta noster Hannibalis illam magis cohortationem quam communem imperatoriam voluit esse —

  ‘Hostem qui feriet mihi erit Karthaginiensis, quisquis erit; quoiatis siet...

  278

  Festus, 220, 25: ‘Obstipum,’ obliquum... —

  amplius exaugere obstipo lumine solis

  279

  Nonius, 217, 7: ‘Pulvis’ generis... feminini... —

  iamque fere pulvis ad caelum vasta videtur

  280

  Priscianus, ap. G.L., III, 479, 4 K: ‘Denseo’... (480, 5) ‘denso’... —

  Densantur campis horrentia tela virorum.

  281

  Macrobius, S., VI, 1, 52: ‘Ac ferreus ingruit imber’ (Aen., XII, 284). Ennius in VIII —

  Hastati spargunt hastas; fit ferreus imber.

  282

  Paulus, ex F., 439, 7: ‘Suppernati’ dicuntur quibus femina sunt succisa in modum suillarum pernarum. Ennius —

  His pernas succidit iniqua superbia Poeni.

  Cp. Fest., 438, 14.

  283

  Macrobius, S., XI, 1, 22: ‘Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum’ (Aen., VIII, 596). Ennius... in VIII —

  Consequitur; summo sonitu quatit ungula terram.

  Livius, XXII, 50: Haec ubi dicta dedit stringit gladium, cuneoque facto per medios vadit hostes.

  284–6

  Macrobius, S., VI, 2, 16: ‘Multa dies variusque labor mutabilis aevi | rettulit in melius, multos alterna revisens | lusit et in solido rursus fortuna locavit (Aen., XI, 425–7). Ennius in VIII —

  ‘Multa dies in bello conficit unus... et rursus multae fortunae forte recumbunt; haudquaquam quemquam semper fortuna secuta est.

  287

  Nonius, 435, 13: ‘Quartum’ et ‘quarto’... Ennius recte —

  Quintus pater quartum fit consul.

  Cp. Gell., X, 1, 6.

  288

  Paulus, ex F., 193, 7: ‘Ob’... pro ‘ad,’ ut E. —

  Ob Romam noctu legiones ducere coepit

  Cp. Fest., 192, 15; id., 2
18, 9; Exc. ex cd. Cassin. 90, ap. C.G.L., V, 573, 45.

  Propertius, III, 3, 11:

  Et cecinit... Hannibalemque Lares Romana sede fugantes.

  289

  Festus, 234, 29: ‘Oscos’ quos dicimus ait Verrius Opscos ante dictos teste Ennio cum dicat —

  De muris rem gerit Opscus.

  290

  Paulus, ex F., 88, 34: ‘Meddix’ apud Oscos nomen magistratus est. E. —

  Summus ibi capitur meddix, occiditur alter.

  291

  Schol. Bern. ad Georg., IV, 67: Ennius in VIII ait —

  Tibia Musarum pangit melos,

  292

  Priscianus, ap. G.L., III, 192, 9 K: Solent auctores variare figuras... ut Ennius —

  Optima caelicolum, Saturnia, magna dearum

  293

  Servius, ad Aen., I, 281: ‘Consilia in melius referet’ quia bello Punico secundo, ut ait Ennius —

  Romanis Iuno coepit placata favere.

  Servius, ad Aen., I, 20; In Ennio... inducitur Iuppiter promittens Romanis excidium Carthaginis.

  294

  Macrobius, S., VI, 1, 20: ‘Invadunt urbem somno vinoque sepultam’ (Aen., II, 265). Ennius in VIII —

  Nunc hostes vino domiti somnoque sepulti,

  Cp. Lucret., V, 974, somnoque sepulti.

  295

  Festus, 194, 12: ‘Occasus’... pro occasione... —

  Ast occasus ubi tempusve audere repressit,

  296

  Servius (auctus), ad Aen., IX, 641: ‘Mactus.’ Etiam mactatus dicebatur, ut Ennius —

  Livius inde redit magno mactatus triumpho.

  297–9

  Nonius, 151, 18: ‘Portisculus’ proprie est hortator remigum, id est qui eam perticam tenet quae portisculus dicitur qua et cursum et exhortamenta moderatur... —

  tonsam ante tenentes parerent, observarent, portisculus signum quom dare coepisset.

  Liber IX

  300–5

  Cicero, Brut., 15, 58: Est... sic apud illum (Ennium) in nono ut opinor Annali —

  Additur orator Cornelius suaviloquenti ore, Cethegus Marcus, Tuditano collega, Marci filius.

  Et oratorem appellat et suaviloquentiam tribuit... sed est ea laus eloquentiae certe maxima —

  ... Is dictust ollis popularibus olim qui tum vivebant homines atque aevum agitabant, ‘Flos delibatus populi

  Probe vero. Ut enim hominis decus ingenium sic ingeni ipsius lumen est eloquentia, qua virum excellentem praeclare tum illi homines florem populi esse dixerunt —

  Suadaeque medulla.’

  ... hic Cethegus consul cum P. Tuditano fuit bello Punico secundo quaestorque is consulibus M. Cato modo plane annis CXL ante me consulem, et ipsum nisi unius esset Ennii testimonio cognitum, hunc vetustas, ut alios fortasse multos, oblivione obruisset.

  Cp. Cic, de Senect., 14; Gell., XII, 2, 3 ff.; Quintil., II, 15, 4; XI, 3, 31; Serv. auct., ad Aen., VIII, 500; et fortasse Hor., Ep., II, 2, 115 ff.

  306

  Festus, 140, 21: ‘Metonymia’... quae continet quod continetur, ut Ennius ait —

  Africa terribili tremit horrida terra tumultu.

  307

  Nonius, 472, 5: ‘Luctant’ pro luctantur... —

  Viri validis cum viribus luctant.

  308

  Nonius, 217, 8: ‘Pulvis’... Feminini... —

  Pulvis fulva volat

  309

  Noniua, 95, 30: ‘Debil,’ debilis... —

  debil homo

  310–11

  Priscianus, ap. G.L., II, 485, 17 K: In geo desinentia.. (486) —

  Cyclopis venter velut olim turserat alte carnibus humanis distentus

  312

  Servius (?) ad Georg., II, 437: ‘Undantem,’ abundantem... E. lib. IX —

  praeda exercitus undat.

  313–14

  Nonius, 110, 8: ‘Famul,’ famulus... —

  ... Mortalem summum Fortuna repente reddidit e summo regno ut famul oltimus esset.

  Lucret., III, 1034–5:

  Scipiadas belli fulmen Carthaginis horror, Ossa dedit terrae proinde ac famul infimus esset.

  315

  Priscianus, ap. G.L., II, 278, 12 K: Ennius... in IX pro frugi homo frux ponit quod est adiectivum —

  ‘Sed quid ego haec memoro? Dictum factumque facit frux.

  316

  Varro, L.L., V, 182: ‘Militis stipendia’ ideo quod eam stipem pendebant; ab eo etiam Ennius scribit —

  Poeni stipendia pendunt.

  317

  Macrobius, S., VI, 4, 17: (Vergilius) inseruit operi suo et Graeca verba,... auctorum... veterum audaciam secutus... Ennius in IX —

  lychnorum lumina bis sex

  318–19

  Nonius, 66, 18: Politiones agrorum cultus diligentes... —

  ‘Rastros dentiferos capsit causa poliendi.... agri

  320–21

  Nonius, 150, 37: ‘Perpetuassit’ sit perpetua, aeterna... —

  ‘libertatemque, ut perpetuassit quaeque axim

  Liber X

  322–3

  Gellius, XVIII, 9: ‘Inseque’ quasi ‘perge dicere’... itaque ab Ennio scriptum in his versibus —

  Insece, Musa, manu Romanorum induperator quod quisque in bello gessit cum rege Philippo.

  Alter autem... perseverabat Velio Longo... fidem esse habendam, qui... scripserit non ‘inseque’ apud Ennium legendum sed ‘insece’... Cp. Paul., ex F., 79, 29. Hom., Od., I, 1... ἔννεπε Μοῦσα...

  324

  Priscianus, ap. G.L., II, 541, 13 K: ‘Campso, campsas’ solebant vetustissimi dicere. Ennius in X —

  Leucatan campsant.

  325

  Isidorua, Orig., I, 35, 3: ‘Zeugma’ est clausula dum plures sensus uno verbo clauduntur... ut —

  Graecia Sulpicio sorti data, Gallia Cottae.

  326

  Cicero, de Re Publ., I, 18, 30: —

  Egregie cordatus homo catus Aelius Sextus

  qui egregie cordatus et catus fuit et ab Ennio dictus est non quod ea quaerebat quae numquam inveniret, sed quod ea respondebat quae eos qui quaesissent et cura et negotio solverent.

  Cp. Cic, Tusc. Disp., I, 9, 18; de Orat., I, 45, 198; Varro, L.L., VII, 46; Pomponius, in Dig., I, 2, 2, 38.

  327–9

  Cicero, de Senect., 1, 1: —

  ‘O Tite si quid ego adiuvero, curamve levasso quae nunc te coquit et versat in pectore fixa, ecquid erit praemi?

  Cp. Donat., ad Ter., Phorm., prol. 34 ‘Adiutans’... Ennius.

  330–1

  Cicero, loc. cit.: Licet enim mihi versibus eisdem affari te, Attice, quibus affatur Flamininum —

  ‘Ille vir haud magna cum re sed plenus fidei,

  quamquam certo scio non ut Flamininum —

  ‘sollicitari te Tite sic noctesque diesque.

  332

  Macrobius, S., VI, 1, 9: ‘Axem humero torquet stellis ardentibus aptum’ (Aen., IV, 482). Ennius... in X —

  Hinc nox processit stellis ardentibus apta.

  333–5

  Servius (auctus), ad Georg., IV, 188: ‘Mussant’ autem murmurant... —

  Aspectabat virtutem legionis suai exspectans si mussaret, ‘quae denique pausa pugnandi fieret aut duri finis laboris?’

  336

  Diomedes, ap. G.L., I, 382, 24 K: Veteres nonnulli ‘horitatur’ dixerunt... —

  ... horitatur... induperator

  quasi specie iterativa.

  337–8

  Priscianus, ap. G.L., II, 30, 4 K: Vetustissimi non semper eam (sc. m) subtrahebant... —

  Insignita fere tum milia militum octo duxit delectos, bellum tolerare potentes.

  339–41

  Festus, 188, 16: ‘Nictit’ canis in odorandis ferarum vestigiis leviter ganniens... —

  Veluti si quando vinclis venatica velox apta solet si forte feras ex nare sagaci sensit, voce sua nictit ululatque ibi acute.

  Cp. Paul., ex F., 189, 2.

  342

  Diomedes, ap. G.L., I, 373, 5 K: ‘Pinsit’ secundum tertium ordinem... —


  pinsunt terram genibus.

  343–4

  Nonius, 370, 19: ‘Passum,’ extensum, patens; unde et ‘passus’ dicimus: quod gressibus mutuis pedes patescunt... —

  Aegro corde † comis † passis late palmis pater

  passis ait palmis patentibus et extensis.

  345

  Donatus, ad Ter., Phorm., II, 1, 57: ‘Columen vero familiae.’ Columen culmen an columen columna?... —

  Regni versatam iam summovere columnam.

  Liber XI

  346

  Festus, 340, 22: ‘Quippe’ significare ‘quidni’ testimonio est Ennius lib. XI —

  Quippe solent reges omnes in rebus secundis

  sic cdd. aegro corde comis passis et alter. fr. passis late p. p. V. alii alia cf. St., p. 188, quae aegro | corde pater passis late palmis coni. aegro c. comis... passis late palmis ‘pater... Linds. fortasse a. | c. c. p. 1. p. p. 347–8

  Festus, 428, 11: ‘Sos’ pro eos... —

  ‘Contendunt Graecos, Graios memorare solent sos

ngua longos per†...

  Cp. Fest., 400, 19... † s appellat Enn †... † os Grai memo †... —

  349–50

  Macrobius, S., VI, 1, 60: ‘Num capti potuere capi? Num incensa cremavit | Troia viros? (Aen., VII, 295) Ennius in undecimo cum de Pergamis loqueretur —

  ‘quae neque Dardaniis campis potuere perire nec cum capta capi nec cum combusta cremari.’

  351

  Festus, 250, 12: ‘Petrarum’ genera sunt duo, quorum alterum naturale saxum prominens in mare... —

  alte delata petrisque ingentibus tecta.

  352

  Nonius, 483, 1: ‘Lacte’ nominativo casu... —

  ‘et simul erubuit ceu. lacte et purpura mixta.

  Non. 483 lib. X Par. 7666 Bamb. Lu. XI rell. essi (et si Par.) mulier crubuit cdd. et simul erubuit Gulielmus

  353

  Nonius, 149, 27: ‘Peniculamentum’ a veteribus pars vestis dicitur... —

  ‘pendent peniculamenta unum ad quemque pediclum.

  354–5

  Nonius, 195, 10: ‘Crux’ generis... masculini... —

  ‘malo cruce ‘fatur’ uti des,

  Iuppiter!

  356

  Priscianus, ap. G.L., II, 445, 7 K: ‘Sono,’ sonas et sonis... —

  Tum clipei resonunt et ferri stridit acumen;

  357

  Priscianus, ap. G.L., II, 419, 16 K: A ‘strido’ alii ‘stridi’ protulerunt... —

  missaque per pectus dum transit striderat hasta.

  358

  Charisius, ap. G.L., I, 200, 22 K: ‘Hispane’ Ennius Anna lium libro * —