Complete Works of Virgil

by Virgil

  et pede prosubigit terram, fricat arbore costas

  atque hinc atque illinc umeros ad volnera durat.

  Quid iuvenis, magnum cui versat in ossibus ignem

  durus amor? Nempe abruptis turbata procellis

  nocte natat caeca serus freta; quem super ingens

  porta tonat caeli et scopulis inlisa reclamant

  aequora; nec miseri possunt revocare parentes

  nec moritura super crudeli funere virgo.

  Quid lynces Bacchi variae et genus acre luporum

  atque canum? Quid, quae imbelles dant proelia cervi?

  Scilicet ante omnis furor est insignis equarum;

  et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci

  Potniades malis membra absumpsere quadrigae.

  Illas ducit amor trans Gargara transque sonantem

  Ascanium; superant montis et flumina tranant.

  Continuoque avidis ubi subdita flamma medullis,

  vere magis, quia vere calor redit ossibus: illae

  ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis,

  exceptantque levis auras et saepe sine ullis

  coniugiis vento gravidae, mirabile dictu,

  saxa per et scopulos et depressas convallis

  diffugiunt, non, Eure, tuos, neque solis ad ortus,

  in Borean caurumque, aut unde nigerrimus auster

  nascitur et pluvio contristat frigore caelum.

  Hic demum, hippomanes vero quod nomine dicunt

  pastores, lentum destillat ab inguine virus,

  hippomanes, quod saepe malae legere novercae

  miscueruntque herbas et non innoxia verba.

  Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,

  singula dum capti circumvectamur amore.

  Hoc satis armentis: superat pars altera curae,

  lanigeros agitare greges hirtasque capellas.

  Hic labor, hinc laudem fortes sperate coloni.

  Nec sum animi dubius, verbis ea vincere magnum

  quam sit, et angustis hunc addere rebus honorem;

  sed me Parnasi deserta per ardua dulcis

  raptat amor; iuvat ire iugis, qua nulla priorum

  Castaliam molli devertitur orbita clivo.

  Nunc, veneranda Pales, magno nunc ore sonandum

  Incipiens stabulis edico in mollibus herbam

  carpere ovis, dum mox frondosa reducitur aestas,

  et multa duram stipula filicumque maniplis

  sternere subter humum, glacies ne frigida laedat

  molle pecus scabiemque ferat turpisque podagras.

  Post hinc digressus iubeo frondentia capris

  arbuta sufficere et fluvios praebere recentis

  et stabula a ventis hiberno opponere soli

  ad medium conversa diem, cum frigidus olim

  iam cadit extremoque inrorat Aquarius anno.

  Haec quoque non cura nobis leviore tuendae,

  nec minor usus erit, quamvis Milesia magno

  vellera mutentur Tyrios incocta rubores:

  densior hinc suboles, hinc largi copia lactis;

  quam magis exhausto spumaverit ubere mulctra,

  laeta magis pressis manabunt flumina mammis.

  Nec minus interea barbas incanaque menta

  Cinyphii tondent hirci saetasque comantis

  usum in castrorum et miseris velamina nautis.

  Pascuntur vero silvas et summa Lycaei

  horrentisque rubos et amantis ardua dumos:

  atque ipsae memores redeunt in tecta suosque

  ducunt et gravido superant vix ubere limen.

  Ergo omni studio glaciem ventosque nivalis

  quo minor est illis curae mortalis egestas,

  avertes victumque feres et virgea laetus

  pabula, nec tota claudes faenilia bruma.

  At vero Zephyris cum laeta vocantibus aestas

  in saltus utrumque gregem atque in pascua mittet,

  Luciferi primo cum sidere frigida rura

  carpamus, dum mane novum, dum gramina canent,

  et ros in tenera pecori gratissimus herba.

  Inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora

  et cantu querulae rumpent arbusta cicadae,

  ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo

  currentem ilignis potare canalibus undam;

  aestibus at mediis umbrosam exquirere vallem,

  sicubi magna Iovis antiquo robore quercus

  ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum

  ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra;

  tum tenuis dare rursus aquas et pascere rursus

  solis ad occasum, cum frigidus aera vesper

  temperat et saltus reficit iam roscida luna

  litoraque alcyonem resonant, acalanthida dumi.

  Quid tibi pastores Libyae, quid pascua versu

  prosequar et raris habitata mapalia tectis?

  Saepe diem noctemque et totum ex ordine mensem

  pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis

  hospitiis: tantum campi iacet. Omnia secum

  armentarius Afer agit, tectumque laremque

  armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram;

  non secus ac patriis acer Romanus in armis

  iniusto sub fasce viam cum carpit et hosti

  ante expectatum positis stat in agmine castris.

  At non, qua Scythiae gentes Maeotiaque unda,

  turbidus et torquens flaventis Hister harenas,

  quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem.

  Illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae

  aut herbae campo apparent aut arbore frondes;

  sed iacet aggeribus niveis informis et alto

  terra gelu late septemque adsurgit in ulnas.

  Semper hiemps, semper spirantes frigora cauri.

  Tum Sol pallentis haud umquam discutit umbras,

  nec cum invectus equis altum petit aethera, nec cum

  praecipitem Oceani rubro lavit aequore currum.

  Concrescunt subitae currenti in flumine crustae

  undaque iam tergo ferratos sustinet orbis,

  puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris;

  aeraque dissiliunt vulgo vestesque rigescunt

  indutae caeduntque securibus umida vina

  et totae solidam in glaciem vertere lacunae

  stiriaque impexis induruit horrida barbis.

  Interea toto non setius aere ninguit:

  intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis

  corpora magna boum, confertoque agmine cervi

  torpent mole nova et summis vix cornibus extant.

  Hos non immissis canibus, non cassibus ullis

  puniceaeve agitant pavidos formidine pennae,

  sed frustra oppositum trudentis pectore montem

  comminus obtruncant ferro graviterque rudentis

  caedunt et magno laeti clamore reportant.

  Ipsi in defossis specubus secura sub alta

  otia agunt terra congestaque robora totasque

  advolvere focis ulmos ignique dedere.

  Hic noctem ludo ducunt et pocula laeti

  fermento atque acidis imitantur vitea sorbis.

  Talis Hyperboreo septem subiecta trioni

  gens effrena virum Rhiphaeo tunditur euro

  et pecudum fulvis velatur corpora saetis.

  Si tibi lanitium curae, primum aspera silva,

  lappaeque tribolique, absint; fuge pabula laeta;

  Continuoque greges villis lege mollibus albos.

  Illum autem, quamvis aries sit candidus ipse,

  nigra subest udo tantum cui lingua palato,

  reice, ne maculis infuscet vellera pullis

  nascentum, plenoque alium circumspice campo.

  Munere sic niveo lanae, si credere dignum est,

  Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit

  in nemora alta vocans; nec tu aspernata vocantem.

  At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis

  ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas.

  Hi
nc et amant fluvios magis et magis ubera tendunt

  et salis occultum referunt in lacte saporem.

  Multi iam excretos prohibent a matribus haedos

  primaque ferratis praefigunt ora capistris.

  Quod surgente die mulsere horisque diurnis,

  nocte premunt; quod iam tenebris et sole cadente,

  sub lucem exportant calathis adit oppida pastor;

  aut parco sale contingunt hiemique reponunt.

  Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una

  velocis Spartae catulos acremque Molossum

  pasce sero pingui. Numquam custodibus illis

  nocturnum stabulis furem incursusque luporum

  aut impacatos a tergo horrebis Hiberos.

  Saepe etiam cursu timidos agitabis onagros

  et canibus leporem, canibus venabere dammas,

  saepe volutabris pulsos silvestribus apros

  latratu turbabis agens montisque per altos

  ingentem clamore premes ad retia cervum.

  Disce et odoratam stabulis accendere cedrum

  galbaneoque agitare gravis nidore chelydros.

  saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu

  vipera delituit caelumque exterrita fugit,

  aut tecto adsuetus coluber succedere et umbrae,

  pestis acerba boum, pecorique aspergere virus,

  fovit humum. Cape saxa manu, cape robora, pastor,

  tollentemque minas et sibila colla tumentem

  deice. Iamque fuga timidum caput abdidit alte,

  cum medii nexus extremaeque agmina caudae

  solvuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbis.

  Est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis,

  squamea convolvens sublato pectore terga

  atque notis longam maculosus grandibus alvum

  qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus et dum

  vere madent udo terrae ac pluvialibus austris

  stagna colit, ripisque habitans hic piscibus atram

  improbus ingluviem ranisque loquacibus explet;

  postquam exusta palus, terraeque ardore dehiscunt,

  exsilit in siccum et flammantia lumina torquens

  saevit agris asperque siti atque exterritus aestu.

  Ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos

  neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas,

  cum positis novus exuviis nitidusque iuventa

  volvitur, aut catulos tectis aut ova relinquens

  arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis.

  Morborum quoque te causas et signa docebo.

  Turpis ovis temptat scabies, ubi frigidus imber

  altius ad vivum persedit et horrida cano

  bruma gelu, vel cum tonsis inlotus adhaesit

  sudor et hirsuti secuerunt corpora vepres.

  Dulcibus idcirco fluviis pecus omne magistri

  perfundunt, udisque aries in gurgite villis

  mersatur missusque secundo defluit amni;

  aut tonsum tristi contingunt corpus amurca

  et spumas miscent argenti et sulfura viva

  Idaeasque pices et pinguis unguine ceras

  scillamque elleborosque gravis nigrumque bitumen.

  Non tamen ulla magis praesens fortuna laborum est,

  quam si quis ferro potuit rescindere summum

  ulceris os: alitur vitium vivitque tegendo,

  dum medicas adhibere manus ad volnera pastor

  abnegat et meliora deos sedet omnia poscens.

  Quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa

  cum furit atque artus depascitur arida febris,

  profuit incensos aestus avertere et inter

  ima ferire pedis salientem sanguine venam,

  Bisaltae quo more solent acerque Gelonus;

  cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum

  et lac concretum cum sanguine potat equino.

  Quam procul aut molli succedere saepius umbrae

  videris aut summas carpentem ignavius herbas

  extremamque sequi aut medio procumbere campo

  pascentem et serae solam decedere nocti:

  continuo culpam ferro compesce, prius quam

  dira per incautum serpant contagia volgus.

  Non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo,

  quam multae pecudum pestes. Nec singula morbi

  corpora corripiunt, sed tota aestiva repente,

  spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem.

  Tum sciat, aerias Alpis et Norica si quis

  castella in tumulis et Iapydis arva Timavi

  nunc quoque post tanto videat desertaque regna

  pastorum et longe saltus lateque vacantis.

  Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est

  tempestas totoque autumni incanduit aestu

  et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum,

  corrupitque lacus, infecit pabula tabo.

  Nec via mortis erat simplex, sed ubi ignea venis

  omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,

  rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se

  ossa minutatim morbo collapsa trahebat.

  Saepe in honore deum medio stans hostia ad aram

  lanea dum nivea circumdatur infula vitta,

  inter cunctantis cecidit moribunda ministros.

  Aut si quam ferro mactaverat ante sacerdos

  inde neque impositis ardent altaria fibris

  nec responsa potest consultus reddere vates,

  ac vix suppositi tinguntur sanguine cultri

  summaque ieiuna sanie infuscatur harena.

  Hinc laetis vituli volgo moriuntur in herbis

  et dulcis animas plena ad praesepia reddunt;

  hinc canibus blandis rabies venit et quatit aegros

  tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.

  Labitur infelix studiorum atque immemor herbae

  victor equus fontisque avertitur et pede terram

  crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem

  sudor et ille quidem morituris frigidus, aret

  pellis et ad tactum tractanti dura resistit.

  Haec ante exitium primis dant signa diebus;

  sin in processu coepit crudescere morbus,

  tum vero ardentes oculi atque attractus ab alto

  spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo

  ilia singultu tendunt, it naribus ater

  sanguis et obsessas fauces premit aspera lingua.

  Profuit inserto latices infundere cornu

  Lenaeos; ea visa salus morientibus una;

  mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti

  ardebant ipsique suos iam morte sub aegra,

  di meliora piis erroremque hostibus illum,

  discissos nudis laniabant dentibus artus.

  Ecce autem duro fumans sub vomere taurus

  concidit et mixtum spumis vomit ore cruorem

  extremosque ciet gemitus. It tristis arator

  maerentem abiungens fraterna morte iuvencum,

  atque opere in medio defixa relinquit aratra.

  Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt

  prata movere animum, non qui per saxa volutus

  purior electro campum petit amnis; at ima

  solvuntur latera atque oculos stupor urguet inertis

  ad terramque fluit devexo pondere cervix.

  Quid labor aut benefacta iuvant? Quid vomere terras

  invertisse gravis? Atqui non Massica Bacchi

  munera, non illis epulae nocuere repostae:

  frondibus et victu pascuntur simplicis herbae,

  pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu

  flumina, nec somnos abrumpit cura salubris.

  Tempore non alio dicunt regionibus illis

  quaesitas ad sacra boves Iunonis et uris

  imparibus ductos alta ad donaria currus.

  Ergo aegre rastris terram rimantur et ipsis

  unguibus infodiunt fruges montisque per altos

  contenta cervice trahunt stridentia plaust
ra.

  Non lupus insidias explorat ovilia circum

  nec gregibus nocturnus obambulat; acrior illum

  cura domat; timidi dammae cervique fugaces

  nunc interque canes et circum tecta vagantur.

  Iam maris immensi prolem et genus omne natantum

  litore in extremo, ceu naufraga corpora, fluctus

  proluit; insolitae fugiunt in flumina phocae.

  Interit et curvis frustra defensa latebris

  vipera et attoniti squamis adstantibus hydri.

  Ipsis est aer avibus non aequus et illae

  praecipites alta vitam sub nube relinquunt.

  Praeterea iam nec mutari pabula refert

  artes nocent quaesitaeque; cessere magistri

  Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus.

  Saevit et in lucem Stygiis emissa tenebris

  pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque,

  inque dies avidum surgens caput altius effert:

  Balatu pecorum et crebris mugitibus amnes

  arentesque sonant ripae collesque supini:

  Iamque catervatim dat stragem atque aggerat ipsis

  in stabulis turpi dilapsa cadavera tabo

  donec humo tegere ac foveis abscondere discunt.

  Nam neque erat coriis usus nec viscera quisquam

  aut undis abolere potest aut vincere flamma;

  ne tondere quidem morbo inluvieque peresa

  vellera nec telas possunt attingere putris;

  verum etiam invisos si quis temptarat amictus,

  ardentes papulae atque immundus olentia sudor

  membra sequebatur nec longo deinde moranti

  tempore contactos artus sacer ignis edebat.

  LIBER IV

  Protinus aerii mellis caelestia dona

  exsequar: hanc etiam, Maecenas, adspice partem.

  Admiranda tibi levium spectacula rerum

  magnanimosque duces totiusque ordine gentis

  mores et studia et populos et proelia dicam.

  In tenui labor; at tenuis non gloria, si quem

  numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo.

  Principio sedes apibus statioque petenda,

  quo neque sit ventis aditus — -nam pabula venti

  ferre domum prohibent — -neque oves haedique petulci

  floribus insultent aut errans bucula campo

  decutiat rorem et surgentes atterat herbas.

  Absint et picti squalentia terga lacerti

  pinguibus a stabulis meropesque aliaeque volucres

  et manibus Procne pectus signata cruentis;

  omnia nam late vastant ipsasque volantes

  ore ferunt dulcem nidis immitibus escam.

  At liquidi fontes et stagna virentia musco

  adsint et tenuis fugiens per gramina rivus,

  palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret,

  ut, cum prima novi ducent examina reges