Complete Works of Virgil

by Virgil

  vere suo ludetque favis emissa iuventus,

  vicina invitet decedere ripa calori,

  obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos.

  In medium, seu stabit iners seu profluet umor,

  transversas salices et grandia conice saxa,

  pontibus ut crebris possint consistere et alas

  pandere ad aestivum solem, si forte morantes

  sparserit aut praeceps Neptuno immerserit Eurus.

  Haec circum casiae virides et olentia late

  serpylla et graviter spirantis copia thymbrae

  floreat inriguumque bibant violaria fontem.

  Ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis,

  seu lento fuerint alvaria vimine texta,

  angustos habeant aditus: nam frigore mella

  cogit hiems, eademque calor liquefacta remittit.

  Utraque vis apibus pariter metuenda; neque illae

  nequiquam in tectis certatim tenuia cera

  spiramenta linunt fucoque et floribus oras

  explent collectumque haec ipsa ad munera gluten

  et visco et Phrygiae servant pice lentius Idae.

  Saepe etiam effossis, si vera est fama, latebris

  sub terra fovere larem, penitusque repertae

  pumicibusque cavis exesaeque arboris antro.

  Tu tamen et levi rimosa cubilia limo

  ungue fovens circum et raras superinice frondes.

  Neu propius tectis taxum sine, neve rubentes

  ure foco cancros, altae neu crede paludi,

  aut ubi odor caeni gravis aut ubi concava pulsu

  saxa sonant vocisque offensa resultat imago.

  Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit

  sub terras caelumque aestiva luce reclusit,

  illae continuo saltus silvasque peragrant

  purpureosque metunt flores et flumina libant

  summa leves. Hinc nescio qua dulcedine laetae

  progeniem nidosque fovent, hinc arte recentes

  excudunt ceras et mella tenacia fingunt.

  Hinc ubi iam emissum caveis ad sidera caeli

  nare per aestatem liquidam suspexeris agmen

  obscuramque trahi vento mirabere nubem,

  contemplator: aquas dulces et frondea semper

  tecta petunt. Huc tu iussos adsperge sapores,

  trita melisphylla et cerinthae ignobile gramen,

  tinnitusque cie et Matris quate cymbala circum.

  ipsae consident medicatis sedibus, ipsae

  intima more suo sese in cunabula condent.

  Sin autem ad pugnam exierint, nam saepe duobus

  regibus incessit magno discordia motu,

  continuoque animos vulgi et trepidantia bello

  corda licet longe praesciscere; namque morantes

  Martius ille aeris rauci canor increpat et vox

  auditur fractos sonitus imitata tubarum;

  tum trepidae inter se coeunt pennisque coruscant

  spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos

  et circa regem atque ipsa ad praetoria densae

  miscentur magnisque vocant clamoribus hostem.

  Ergo ubi ver nactae sudum camposque patentes,

  erumpunt portis; concurritur, aethere in alto

  fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem

  praecipitesque cadunt; non densior aere grando,

  nec de concussa tantum pluit ilice glandis.

  ipsi per medias acies insignibus alis

  ingentes animos angusto in pectore versant,

  usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos

  aut hos versa fuga victor dare terga subegit.

  Hi motus animorum atque haec certamina tanta

  pulveris exigui iactu compressa quiescent.

  Verum ubi ductores acie revocaveris ambo,

  deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,

  dede neci; melior vacua sine regnet in aula.

  Alter erit maculis auro squalentibus ardens;

  nam duo sunt genera: hic melior, insignis et ore

  et rutilis clarus squamis, ille horridus alter

  desidia latamque trahens inglorius alvum.

  Ut binae regum facies, ita corpora plebis.

  Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto

  cum venit et sicco terram spuit ore viator

  aridus; elucent aliae et fulgore coruscant

  ardentes auro et paribus lita corpora guttis.

  Haec potior suboles, hinc caeli tempore certo

  dulcia mella premes, nec tantum dulcia, quantum

  et liquida et durum Bacchi domitura saporem.

  At cum incerta volant caeloque examina ludunt

  contemnuntque favos et frigida tecta relinquunt,

  instabiles animos ludo prohibebis inani.

  Nec magnus prohibere labor: tu regibus alas

  eripe; non illis quisquam cunctantibus altum

  ire iter aut castris audebit vellere signa.

  Invitent croceis halantes floribus horti

  et custos furum atque avium cum falce saligna

  Hellespontiaci servet tutela Priapi.

  Ipse thymum pinosque ferens de montibus altis

  tecta serat late circum, cui talia curae;

  ipse labore manum duro terat, ipse feraces

  figat humo plantas et amicos inriget imbres.

  Atque equidem, extremo ni iam sub fine laborum

  vela traham et terris festinem advertere proram,

  forsitan et, pingues hortos quae cura colendi

  ornaret, canerem, biferique rosaria Paesti,

  quoque modo potis gauderent intiba rivis

  et virides apio ripae, tortusque per herbam

  cresceret in ventrem cucumis; nec sera comantem

  narcissum aut flexi tacuissem vimen acanthi

  pallentesque hederas et amantes litora myrtos.

  Namque sub Oebaliae memini me turribus arcis,

  qua niger umectat flaventia culta Galaesus,

  Corycium vidisse senem, cui pauca relicti

  iugera ruris erant, nec fertilis illa iuvencis

  nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho.

  Hic rarum tamen in dumis olus albaque circum

  lilia verbenasque premens vescumque papaver

  regum aequabat opes animis seraque revertens

  nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis.

  Primus vere rosam atque autumno carpere poma,

  et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa

  rumperet et glacie cursus frenaret aquarum,

  ille comam mollis iam tondebat hyacinthi

  aestatem increpitans seram Zephyrosque morantes.

  Ergo apibus fetis idem atque examine multo

  primus abundare et spumantia cogere pressis

  mella favis; illi tiliae atque uberrima pinus,

  quotque in flore novo pomis se fertilis arbos

  induerat, totidem autumno matura tenebat.

  Ille etiam seras in versum distulit ulmos

  eduramque pirum et spinos iam pruna ferentes

  iamque ministrantem platanum potantibus umbras.

  Verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis

  praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.

  Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse

  addidit, expediam, pro qua mercede canoros

  Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae

  Dictaeo caeli regem pavere sub antro.

  Solae communes natos, consortia tecta

  urbis habent magnisque agitant sub legibus aevum,

  et patriam solae et certos novere penates,

  venturaeque hiemis memores aestate laborem

  experiuntur et in medium quaesita reponunt.

  Namque aliae victu invigilant et foedere pacto

  exercentur agris; pars intra saepta domorum

  Narcissi lacrimam et lentum de cortice gluten

  prima favis ponunt fundamina, deinde tenaces

  suspendunt ceras: aliae spem gentis adultos
/>
  educunt fetus, aliae purissima mella

  stipant et liquido distendunt nectare cellas.

  Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti,

  inque vicem speculantur aquas et nubila caeli

  aut onera accipiunt venientum aut agmine facto

  ignavum fucos pecus a praesepibus arcent.

  Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.

  ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis

  cum properant, alii taurinis follibus auras

  accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt

  aera lacu; gemit impositis incudibus Aetna;

  illi inter sese magna vi bracchia tollunt

  in numerum versantque tenaci forcipe ferrum:

  non aliter, si parva licet componere magnis,

  Cecropias innatus apes amor urget habendi,

  munere quamque suo. Grandaevis oppida curae

  et munire favos et daedala fingere tecta.

  At fessae multa referunt se nocte minores,

  crura thymo plenae; pascuntur et arbuta passim

  et glaucas salices casiamque crocumque rubentem

  et pinguem tiliam et ferrugineos hyacinthos.

  Omnibus una quies operum, labor omnibus unus:

  mane ruunt portis; nusquam mora; rursus easdem

  vesper ubi e pastu tandem decedere campis

  admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant;

  fit sonitus, mussantque oras et limina circum.

  Post, ubi iam thalamis se composuere, siletur

  in noctem fessosque sopor suus occupat artus.

  Nec vero a stabulis pluvia impendente recedunt

  longius aut credunt caelo adventantibus Euris,

  sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur,

  excursusque breves temptant et saepe lapillos,

  ut cumbae instabiles fluctu iactante saburram,

  tollunt, his sese per inania nubila librant.

  Illum adeo placuisse apibus mirabere morem,

  quod neque concubitu indulgent nec corpora segnes

  in Venerem solvunt aut fetus nixibus edunt:

  verum ipsae e foliis natos, e suavibus herbis

  ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites

  sufficiunt aulasque et cerea regna refigunt.

  *Saepe etiam duris errando in cotibus alas

  attrivere ultroque animam sub fasce dedere:

  tantus amor florum et generandi gloria mellis.

  Ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi

  excipiat, neque enim plus septima ducitur aestas,

  at genus immortale manet multosque per annos

  stat fortuna domus et avi numerantur avorum.

  Praeterea regem non sic Aegyptus et ingens

  Lydia nec populi Parthorum aut Medus Hydaspes

  observant. Rege incolumi mens omnibus una est;

  amisso rupere fidem constructaque mella

  diripuere ipsae et crates solvere favorum.

  Ille operum custos, illum admiruntur et omnes

  circumstant fremitu denso stipantque frequentes

  et saepe attollunt umeris et corpora bello

  obiectant pulchramque petunt per vulnera mortem.

  His quidam signis atque haec exempla secuti

  esse apibus partem divinae mentis et haustus

  aetherios dixere; deum namque ire per omnes

  terrasque tractusque maris caelumque profundum.

  Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,

  quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas;

  scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri

  omnia nec morti esse locum, sed viva volare

  sideris in numerum atque alto succedere caelo.

  Siquando sedem angustam servataque mella

  thesauris relines, prius haustu sparsus aquarum

  ora fove fumosque manu praetende sequaces.

  Bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis,

  Taygete simul os terris ostendit honestum

  Pleas et Oceani spretos pede reppulit amnes,

  aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi

  tristior hibernas caelo descendit in undas.

  Illis ira modum supra est, laesaeque venenum

  morsibus inspirant et spicula caeca relinquunt

  adfixae venis animasque in vulnere ponunt.

  Sin duram metues hiemem parcesque futuro

  contunsosque animos et res miserabere fractas,

  at suffire thymo cerasque recidere inanes

  quis dubitet? nam saepe favos ignotus adedit

  stellio et lucifugis congesta cubilia blattis

  immunisque sedens aliena ad pabula fucus

  aut asper crabro imparibus se immiscuit armis,

  aut dirum tiniae genus, aut invisa Minervae

  laxos in foribus suspendit aranea casses.

  Quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes

  incumbent generis lapsi sarcire ruinas

  complebuntque foros et floribus horrea texent.

  Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros

  vita tulit, tristi languebunt corpora morbo — -

  quod iam non dubiis poteris cognoscere signis:

  continuo est aegris alius color, horrida vultum

  deformat macies, tum corpora luce carentum

  exportant tectis et tristia funera ducunt;

  aut illae pedibus conexae ad limina pendent,

  aut intus clausis cunctantur in aedibus, omnes

  ignavaeque fame et contracto frigore pigrae.

  Tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant,

  frigidus ut quondam silvis immurmurat Auster,

  ut mare sollicitum stridit refluentibus undis,

  aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis:

  hic iam galbaneos suadebo incendere odores

  mellaque harundineis inferre canalibus, ultro

  hortantem et fessas ad pabula nota vocantem.

  Proderit et tunsum gallae admiscere saporem

  Arentesque rosas aut igni pinguia multo

  defruta vel psithia passos de vite racemos

  Cecropiumque thymum et grave olentia centaurea.

  Est etiam flos in pratis, cui nomen amello

  fecere agricolae, facilis quaerentibus herba;

  namque uno ingentem tollit de caespite silvam,

  aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum

  funduntur, violae sublucet purpura nigrae;

  [saepe deum nexis ornatae torquibus arae;]

  asper in ore sapor; tonsis in vallibus illum

  pastores et curva legunt prope flumina Mellae.

  Huius odorato radices incoque Baccho

  pabulaque in foribus plenis adpone canistris.

  Sed siquem proles subito defecerit omnis,

  nec genus unde novae stirpis revocetur habebit,

  tempus et Arcadii memoranda inventa magistri

  pandere, quoque modo caesis iam saepe iuvencis

  insincerus apes tulerit cruor. Altius omnem

  expediam prima repetens ab origine famam.

  Nam qua Pellaei gens fortunata Canopi

  accolit effuso stagnantem flumine Nilum

  et circum pictis vehitur sua rura phaselis,

  quaque pharetratae vicinia Persidis urget,

  [et viridem Aegyptum nigra fecundat harena,

  et diversa ruens septem discurrit in ora

  usque coloratis amnis devexus ab Indis]

  omnis in hac certam regio iacit arte salutem.

  Exiguus primum atque ipsos contractus in usus

  eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti

  parietibusque premunt artis et quattuor addunt,

  quattuor a ventis obliqua luce fenestras.

  Tum vitulus bima curvans iam cornua fronte

  quaeritur; huic geminae nares et spiritus oris

  multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto

  tunsa per integram solvuntur viscera pellem.

  Sic positum in clauso linquunt et ramea costis<
br />
  subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentes.

  Hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas,

  ante novis rubeant quam prata coloribus, ante

  garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.

  Interea teneris tepefactus in ossibus umor

  aestuat et visenda modis animalia miris,

  trunca pedum primo, mox et stridentia pennis,

  miscentur tenuemque magis magis aera carpunt,

  donec, ut aestivis effusus nubibus imber,

  erupere aut ut nervo pulsante sagittae,

  prima leves ineunt si quando proelia Parthi.

  Quis deus hanc, Musae, quis nobis extudit artem?

  Unde nova ingressus hominum experientia cepit?

  Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe,

  amissis, ut fama, apibus morboque fameque,

  tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis

  multa querens atque hac adfatus voce parentem:

  `Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius

  ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum,

  si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo,

  invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri

  pulsus amor? quid me caelum sperare iubebas?

  En etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem,

  quem mihi vix frugum et pecudum custodia sollers

  omnia temptanti extuderat, te matre relinquo.

  Quin age et ipsa manu felices erue silvas,

  fer stabulis inimicum ignem atque interfice messes,

  ure sata et validam in vites molire bipennem,

  tanta meae si te ceperunt taedia laudis.’

  At mater sonitum thalamo sub fluminis alti

  sensit. Eam circum Milesia vellera Nymphae

  carpebant hyali saturo fucata colore,

  drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque,

  caesariem effusae nitidam per candida colla,

  Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque,

  Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo,

  altera tum primos Lucinae experta labores,

  Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae,

  ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae,

  atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea

  et tandem positis velox Arethusa sagittis.

  Inter quas curam Clymene narrabat inanem

  Vulcani Martisque dolos et dulcia furta,

  aque Chao densos divum numerabat amores

  carmine quo captae dum fusis mollia pensa

  devolvunt, iterum maternas impulit aures

  luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes

  obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores

  prospiciens summa flavum caput extulit unda

  et procul: `O gemitu non frustra exterrita tanto,

  Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,

  tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam

  stat lacrimans et te crudelem nomine dicit.’