Complete Works of Virgil

by Virgil

  discedam, explebo numerum reddarque tenebris. 545

  i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.’

  tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.

  Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra

  moenia lata uidet triplici circumdata muro,

  quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, 550

  Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.

  porta aduersa ingens solidoque adamante columnae,

  uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello

  caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras,

  Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta 555

  uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque.

  hinc exaudiri gemitus et saeua sonare

  uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.

  constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.

  ‘quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue 560

  urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?’

  tum uates sic orsa loqui: ‘dux inclute Teucrum,

  nulli fas casto sceleratum insistere limen;

  sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis,

  ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. 565

  Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna

  castigatque auditque dolos subigitque fateri

  quae quis apud superos furto laetatus inani

  distulit in seram commissa piacula mortem.

  continuo sontis ultrix accincta flagello 570

  Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra

  intentans anguis uocat agmina saeua sororum.

  tum demum horrisono stridentes cardine sacrae

  panduntur portae. cernis custodia qualis

  uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? 575

  quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

  saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse

  bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras

  quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

  hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, 580

  fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo.

  hic et Aloidas geminos immania uidi

  corpora, qui manibus magnum rescindere caelum

  adgressi superisque Iouem detrudere regnis.

  uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, 585

  dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi.

  quattuor hic inuectus equis et lampada quassans

  per Graium populos mediaeque per Elidis urbem

  ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem,

  demens, qui nimbos et non imitabile fulmen 590

  aere et cornipedum pulsu simularet equorum.

  at pater omnipotens densa inter nubila telum

  contorsit, non ille faces nec fumea taedis

  lumina, praecipitemque immani turbine adegit.

  nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, 595

  cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus

  porrigitur, rostroque immanis uultur obunco

  immortale iecur tondens fecundaque poenis

  uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto

  pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. 600

  quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?

  quos super atra silex iam iam lapsura cadentique

  imminet adsimilis; lucent genialibus altis

  aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae

  regifico luxu; Furiarum maxima iuxta 605

  accubat et manibus prohibet contingere mensas,

  exsurgitque facem attollens atque intonat ore.

  hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat,

  pulsatusue parens et fraus innexa clienti,

  aut qui diuitiis soli incubuere repertis 610

  nec partem posuere suis (quae maxima turba est),

  quique ob adulterium caesi, quique arma secuti

  impia nec ueriti dominorum fallere dextras,

  inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri

  quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. 615

  saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum

  districti pendent; sedet aeternumque sedebit

  infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis

  admonet et magna testatur uoce per umbras:

  “discite iustitiam moniti et non temnere diuos.” 620

  uendidit hic auro patriam dominumque potentem

  imposuit; fixit leges pretio atque refixit;

  hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos:

  ausi omnes immane nefas ausoque potiti.

  non, mihi si linguae centum sint oraque centum, 625

  ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas,

  omnia poenarum percurrere nomina possim.’

  Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos,

  ‘sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus;

  acceleremus’ ait; ‘Cyclopum educta caminis 630

  moenia conspicio atque aduerso fornice portas,

  haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.’

  dixerat et pariter gressi per opaca uiarum

  corripiunt spatium medium foribusque propinquant.

  occupat Aeneas aditum corpusque recenti 635

  spargit aqua ramumque aduerso in limine figit.

  His demum exactis, perfecto munere diuae,

  deuenere locos laetos et amoena uirecta

  fortunatorum nemorum sedesque beatas.

  largior hic campos aether et lumine uestit 640

  purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

  pars in gramineis exercent membra palaestris,

  contendunt ludo et fulua luctantur harena;

  pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.

  nec non Threicius longa cum ueste sacerdos 645

  obloquitur numeris septem discrimina uocum,

  iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.

  hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,

  magnanimi heroes nati melioribus annis,

  Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. 650

  arma procul currusque uirum miratur inanis;

  stant terra defixae hastae passimque soluti

  per campum pascuntur equi. quae gratia currum

  armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis

  pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 655

  conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam

  uescentis laetumque choro paeana canentis

  inter odoratum lauris nemus, unde superne

  plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis.

  hic manus ob patriam pugnando uulnera passi, 660

  quique sacerdotes casti, dum uita manebat,

  quique pii uates et Phoebo digna locuti,

  inuentas aut qui uitam excoluere per artis

  quique sui memores aliquos fecere merendo:

  omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. 665

  quos circumfusos sic est adfata Sibylla,

  Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba

  hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):

  ‘dicite, felices animae tuque optime uates,

  quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo 670

  uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.’

  atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

  ‘nulli certa domus; lucis habitamus opacis,

  riparumque toros et prata recentia riuis

  incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, 675

  hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.’

  dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis

  desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

  At pater Anchises penitus conualle uirenti

  inclusas animas superumque ad lumen ituras 680

  lustrabat studio recolens, omnemque suorum

  forte recensebat numerum, carosque nepotes

  fa
taque fortunasque uirum moresque manusque.

  isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit

  Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, 685

  effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore:

  ‘uenisti tandem, tuaque exspectata parenti

  uicit iter durum pietas? datur ora tueri,

  nate, tua et notas audire et reddere uoces?

  sic equidem ducebam animo rebarque futurum 690

  tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.

  quas ego te terras et quanta per aequora uectum

  accipio! quantis iactatum, nate, periclis!

  quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!’

  ille autem: ‘tua me, genitor, tua tristis imago 695

  saepius occurrens haec limina tendere adegit;

  stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,

  da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.’

  sic memorans largo fletu simul ora rigabat.

  ter conatus ibi colo dare bracchia circum; 700

  ter frustra comprensa manus effugit imago,

  par leuibus uentis uolucrique simillima somno.

  Interea uidet Aeneas in ualle reducta

  seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae,

  Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. 705

  hunc circum innumerae gentes populique uolabant:

  ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena

  floribus insidunt uariis et candida circum

  lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.

  horrescit uisu subito causasque requirit 710

  inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,

  quiue uiri tanto complerint agmine ripas.

  tum pater Anchises: ‘animae, quibus altera fato

  corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam

  securos latices et longa obliuia potant. 715

  has equidem memorare tibi atque ostendere coram

  iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,

  quo magis Italia mecum laetere reperta.’

  ‘o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est

  sublimis animas iterumque ad tarda reuerti 720

  corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?’

  ‘dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo’

  suscipit Anchises atque ordine singula pandit.

  ‘Principio caelum ac terras camposque liquentis

  lucentemque globum lunae Titaniaque astra 725

  spiritus intus alit, totamque infusa per artus

  mens agitat molem et magno se corpore miscet.

  inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum

  et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.

  igneus est ollis uigor et caelestis origo 730

  seminibus, quantum non noxia corpora tardant

  terrenique hebetant artus moribundaque membra.

  hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras

  dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.

  quin et supremo cum lumine uita reliquit, 735

  non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

  corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est

  multa diu concreta modis inolescere miris.

  ergo exercentur poenis ueterumque malorum

  supplicia expendunt: aliae panduntur inanes 740

  suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto

  infectum eluitur scelus aut exuritur igni:

  quisque suos patimur manis. exinde per amplum

  mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus,

  donec longa dies perfecto temporis orbe 745

  concretam exemit labem, purumque relinquit

  aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.

  has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos,

  Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno,

  scilicet immemores supera ut conuexa reuisant 750

  rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.’

  Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam

  conuentus trahit in medios turbamque sonantem,

  et tumulum capit unde omnis longo ordine posset

  aduersos legere et uenientum discere uultus. 755

  ‘Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur

  gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

  inlustris animas nostrumque in nomen ituras,

  expediam dictis, et te tua fata docebo.

  ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, 760

  proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras

  aetherias Italo commixtus sanguine surget,

  Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles,

  quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx

  educet siluis regem regumque parentem, 765

  unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.

  proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,

  et Capys et Numitor et qui te nomine reddet

  Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis

  egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. 770

  qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris

  atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu!

  hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,

  hi Collatinas imponent montibus arces,

  Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; 775

  haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.

  quin et auo comitem sese Mauortius addet

  Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater

  educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae

  et pater ipse suo superum iam signat honore? 780

  en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

  imperium terris, animos aequabit Olympo,

  septemque una sibi muro circumdabit arces,

  felix prole uirum: qualis Berecyntia mater

  inuehitur curru Phrygias turrita per urbes 785

  laeta deum partu, centum complexa nepotes,

  omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.

  huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem

  Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli

  progenies magnum caeli uentura sub axem. 790

  hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,

  Augustus Caesar, diui genus, aurea condet

  saecula qui rursus Latio regnata per arua

  Saturno quondam, super et Garamantas et Indos

  proferet imperium; iacet extra sidera tellus, 795

  extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas

  axem umero torquet stellis ardentibus aptum.

  huius in aduentum iam nunc et Caspia regna

  responsis horrent diuum et Maeotia tellus,

  et septemgemini turbant trepida ostia Nili. 800

  nec uero Alcides tantum telluris obiuit,

  fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi

  pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;

  nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis

  Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. 805

  et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis,

  aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

  quis procul ille autem ramis insignis oliuae

  sacra ferens? nosco crinis incanaque menta

  regis Romani primam qui legibus urbem 810

  fundabit, Curibus paruis et paupere terra

  missus in imperium magnum. cui deinde subibit

  otia qui rumpet patriae residesque mouebit

  Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis

  agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus 815

  nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.

  uis et Tarquinios reges animamque superbam

  ultoris Bruti, fascisque uidere receptos?

  consulis imperium hic primus saeuasque securis

  accipiet, natosque pater noua bella mouentis 820

  ad poenam pulchra pro libertate uocabit,
<
br />   infelix, utcumque ferent ea facta minores:

  uincet amor patriae laudumque immensa cupido.

  quin Decios Drusosque procul saeuumque securi

  aspice Torquatum et referentem signa Camillum. 825

  illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,

  concordes animae nunc et dum nocte prementur,

  heu quantum inter se bellum, si lumina uitae

  attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,

  aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci 830

  descendens, gener aduersis instructus Eois!

  ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella

  neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris;

  tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,

  proice tela manu, sanguis meus! — 835

  ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

  uictor aget currum caesis insignis Achiuis.

  eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas

  ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,

  ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. 840

  quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?

  quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,

  Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem

  Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem?

  quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, 845

  unus qui nobis cunctando restituis rem.

  excudent alii spirantia mollius aera

  (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus,

  orabunt causas melius, caelique meatus

  describent radio et surgentia sidera dicent: 850

  tu regere imperio populos, Romane, memento

  (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem,

  parcere subiectis et debellare superbos.’

  Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:

  ‘aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis 855

  ingreditur uictorque uiros supereminet omnis.

  hic rem Romanam magno turbante tumultu

  sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,

  tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.’

  atque hic Aeneas (una namque ire uidebat 860

  egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,

  sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu)

  ‘quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem?

  filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?

  qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! 865

  sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.’

  tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:

  ‘o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;

  ostendent terris hunc tantum fata nec ultra

  esse sinent. nimium uobis Romana propago 870

  uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent.

  quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem