Book Read Free

Complete Works of Virgil

Page 297

by Virgil


  campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis

  funera, cum tumulum praeterlabere recentem!

  nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875

  in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam

  ullo se tantum tellus iactabit alumno.

  heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello

  dextera! non illi se quisquam impune tulisset

  obuius armato, seu cum pedes iret in hostem 880

  seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

  heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,

  tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis

  purpureos spargam flores animamque nepotis

  his saltem accumulem donis, et fungar inani 885

  munere.’ sic tota passim regione uagantur

  aeris in campis latis atque omnia lustrant.

  quae postquam Anchises natum per singula duxit

  incenditque animum famae uenientis amore,

  exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, 890

  Laurentisque docet populos urbemque Latini,

  et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

  Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur

  cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris,

  altera candenti perfecta nitens elephanto, 895

  sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.

  his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam

  prosequitur dictis portaque emittit eburna,

  ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit.

  Tum se ad Caietae recto fert limite portum. 900

  ancora de prora iacitur; stant litore puppes.

  LIBER VII

  Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix,

  aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;

  et nunc seruat honos sedem tuus, ossaque nomen

  Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

  At pius exsequiis Aeneas rite solutis, 5

  aggere composito tumuli, postquam alta quierunt

  aequora, tendit iter uelis portumque relinquit.

  aspirant aurae in noctem nec candida cursus

  luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.

  proxima Circaeae raduntur litora terrae, 10

  diues inaccessos ubi Solis filia lucos

  adsiduo resonat cantu, tectisque superbis

  urit odoratam nocturna in lumina cedrum

  arguto tenuis percurrens pectine telas.

  hinc exaudiri gemitus iraeque leonum 15

  uincla recusantum et sera sub nocte rudentum,

  saetigerique sues atque in praesepibus ursi

  saeuire ac formae magnorum ululare luporum,

  quos hominum ex facie dea saeua potentibus herbis

  induerat Circe in uultus ac terga ferarum. 20

  quae ne monstra pii paterentur talia Troes

  delati in portus neu litora dira subirent,

  Neptunus uentis impleuit uela secundis,

  atque fugam dedit et praeter uada feruida uexit.

  Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto 25

  Aurora in roseis fulgebat lutea bigis,

  cum uenti posuere omnisque repente resedit

  flatus, et in lento luctantur marmore tonsae.

  atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum

  prospicit. hunc inter fluuio Tiberinus amoeno 30

  uerticibus rapidis et multa flauus harena

  in mare prorumpit. uariae circumque supraque

  adsuetae ripis uolucres et fluminis alueo

  aethera mulcebant cantu lucoque uolabant.

  flectere iter sociis terraeque aduertere proras 35

  imperat et laetus fluuio succedit opaco.

  Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum

  quis Latio antiquo fuerit status, aduena classem

  cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,

  expediam, et primae reuocabo exordia pugnae. 40

  tu uatem, tu, diua, mone. dicam horrida bella,

  dicam acies actosque animis in funera reges,

  Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam

  Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo,

  maius opus moueo. 45

  Rex arua Latinus et urbes

  iam senior longa placidas in pace regebat.

  hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica

  accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem

  te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.

  filius huic fato diuum prolesque uirilis 50

  nulla fuit, primaque oriens erepta iuuenta est.

  sola domum et tantas seruabat filia sedes

  iam matura uiro, iam plenis nubilis annis.

  multi illam magno e Latio totaque petebant

  Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis 55

  Turnus, auis atauisque potens, quem regia coniunx

  adiungi generum miro properabat amore;

  sed uariis portenta deum terroribus obstant.

  laurus erat tecti medio in penetralibus altis

  sacra comam multosque metu seruata per annos, 60

  quam pater inuentam, primas cum conderet arces,

  ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus,

  Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.

  huius apes summum densae (mirabile dictu)

  stridore ingenti liquidum trans aethera uectae 65

  obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis

  examen subitum ramo frondente pependit.

  continuo uates ‘externum cernimus’ inquit

  ‘aduentare uirum et partis petere agmen easdem

  partibus ex isdem et summa dominarier arce.’ 70

  praeterea, castis adolet dum altaria taedis,

  et iuxta genitorem astat Lauinia uirgo,

  uisa (nefas) longis comprendere crinibus ignem

  atque omnem ornatum flamma crepitante cremari,

  regalisque accensa comas, accensa coronam 75

  insignem gemmis; tum fumida lumine fuluo

  inuolui ac totis Volcanum spargere tectis.

  id uero horrendum ac uisu mirabile ferri:

  namque fore inlustrem fama fatisque canebant

  ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 80

  At rex sollicitus monstris oracula Fauni,

  fatidici genitoris, adit lucosque sub alta

  consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro

  fonte sonat saeuamque exhalat opaca mephitim.

  hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus 85

  in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos

  cum tulit et caesarum ouium sub nocte silenti

  pellibus incubuit stratis somnosque petiuit,

  multa modis simulacra uidet uolitantia miris

  et uarias audit uoces fruiturque deorum 90

  conloquio atque imis Acheronta adfatur Auernis.

  hic et tum pater ipse petens responsa Latinus

  centum lanigeras mactabat rite bidentis,

  atque harum effultus tergo stratisque iacebat

  uelleribus: subita ex alto uox reddita luco est: 95

  ‘ne pete conubiis natam sociare Latinis,

  o mea progenies, thalamis neu crede paratis;

  externi uenient generi, qui sanguine nostrum

  nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes

  omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100

  aspicit Oceanum, uertique regique uidebunt.’

  haec responsa patris Fauni monitusque silenti

  nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,

  sed circum late uolitans iam Fama per urbes

  Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes 105

  gramineo ripae religauit ab aggere classem.

  Aeneas primique duces et pulcher Iulus

  corpora sub ramis deponunt arboris altae,

  instituuntque dapes et adorea liba per herbam

  subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) 110

  et Cereale solum pomis agr
estibus augent.

  consumptis hic forte aliis, ut uertere morsus

  exiguam in Cererem penuria adegit edendi,

  et uiolare manu malisque audacibus orbem

  fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 115

  ‘heus, etiam mensas consumimus?’ inquit Iulus,

  nec plura, adludens. ea uox audita laborum

  prima tulit finem, primamque loquentis ab ore

  eripuit pater ac stupefactus numine pressit.

  continuo ‘salue fatis mihi debita tellus 120

  uosque’ ait ‘o fidi Troiae saluete penates:

  hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque

  (nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:

  “cum te, nate, fames ignota ad litora uectum

  accisis coget dapibus consumere mensas, 125

  tum sperare domos defessus, ibique memento

  prima locare manu molirique aggere tecta.”

  haec erat illa fames, haec nos suprema manebat

  exitiis positura modum.

  quare agite et primo laeti cum lumine solis 130

  quae loca, quiue habeant homines, ubi moenia gentis,

  uestigemus et a portu diuersa petamus.

  nunc pateras libate Ioui precibusque uocate

  Anchisen genitorem, et uina reponite mensis.’

  Sic deinde effatus frondenti tempora ramo 135

  implicat et geniumque loci primamque deorum

  Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur

  flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa

  Idaeumque Iouem Phrygiamque ex ordine matrem

  inuocat, et duplicis caeloque Ereboque parentis. 140

  hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto

  intonuit, radiisque ardentem lucis et auro

  ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.

  diditur hic subito Troiana per agmina rumor

  aduenisse diem quo debita moenia condant. 145

  certatim instaurant epulas atque omine magno

  crateras laeti statuunt et uina coronant.

  Postera cum prima lustrabat lampade terras

  orta dies, urbem et finis et litora gentis

  diuersi explorant: haec fontis stagna Numici, 150

  hunc Thybrim fluuium, hic fortis habitare Latinos.

  tum satus Anchisa delectos ordine ab omni

  centum oratores augusta ad moenia regis

  ire iubet, ramis uelatos Palladis omnis,

  donaque ferre uiro pacemque exposcere Teucris. 155

  haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur

  passibus. ipse humili designat moenia fossa

  moliturque locum, primasque in litore sedes

  castrorum in morem pinnis atque aggere cingit.

  iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum 160

  ardua cernebant iuuenes muroque subibant.

  ante urbem pueri et primaeuo flore iuuentus

  exercentur equis domitantque in puluere currus,

  aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis

  spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: 165

  cum praeuectus equo longaeui regis ad auris

  nuntius ingentis ignota in ueste reportat

  aduenisse uiros. ille intra tecta uocari

  imperat et solio medius consedit auito.

  Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis 170

  urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,

  horrendum siluis et religione parentum.

  hic sceptra accipere et primos attollere fascis

  regibus omen erat; hoc illis curia templum,

  hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso 175

  perpetuis soliti patres considere mensis.

  quin etiam ueterum effigies ex ordine auorum

  antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus

  uitisator curuam seruans sub imagine falcem,

  Saturnusque senex Ianique bifrontis imago 180

  uestibulo astabant, aliique ab origine reges,

  Martiaque ob patriam pugnando uulnera passi.

  multaque praeterea sacris in postibus arma,

  captiui pendent currus curuaeque secures

  et cristae capitum et portarum ingentia claustra 185

  spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.

  ipse Quirinali lituo paruaque sedebat

  succinctus trabea laeuaque ancile gerebat

  Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx

  aurea percussum uirga uersumque uenenis 190

  fecit auem Circe sparsitque coloribus alas.

  Tali intus templo diuum patriaque Latinus

  sede sedens Teucros ad sese in tecta uocauit,

  atque haec ingressis placido prior edidit ore:

  ‘dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et urbem 195

  et genus, auditique aduertitis aequore cursum),

  quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis

  litus ad Ausonium tot per uada caerula uexit?

  siue errore uiae seu tempestatibus acti,

  qualia multa mari nautae patiuntur in alto, 200

  fluminis intrastis ripas portuque sedetis,

  ne fugite hospitium, neue ignorate Latinos

  Saturni gentem haud uinclo nec legibus aequam,

  sponte sua ueterisque dei se more tenentem.

  atque equidem memini (fama est obscurior annis) 205

  Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris

  Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes

  Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.

  hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum

  aurea nunc solio stellantis regia caeli 210

  accipit et numerum diuorum altaribus auget.’

  Dixerat, et dicta Ilioneus sic uoce secutus:

  ‘rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos

  atra subegit hiems uestris succedere terris,

  nec sidus regione uiae litusue fefellit: 215

  consilio hanc omnes animisque uolentibus urbem

  adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam

  extremo ueniens sol aspiciebat Olympo.

  ab Ioue principium generis, Ioue Dardana pubes

  gaudet auo, rex ipse Iouis de gente suprema: 220

  Troius Aeneas tua nos ad limina misit.

  quanta per Idaeos saeuis effusa Mycenis

  tempestas ierit campos, quibus actus uterque

  Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,

  audiit et si quem tellus extrema refuso 225

  summouet Oceano et si quem extenta plagarum

  quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.

  diluuio ex illo tot uasta per aequora uecti

  dis sedem exiguam patriis litusque rogamus

  innocuum et cunctis undamque auramque patentem. 230

  non erimus regno indecores, nec uestra feretur

  fama leuis tantique abolescet gratia facti,

  nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.

  fata per Aeneae iuro dextramque potentem,

  siue fide seu quis bello est expertus et armis: 235

  multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro

  praeferimus manibus uittas ac uerba precantia)

  et petiere sibi et uoluere adiungere gentes;

  sed nos fata deum uestras exquirere terras

  imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus, 240

  huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo

  Tyrrhenum ad Thybrim et fontis uada sacra Numici.

  dat tibi praeterea fortunae parua prioris

  munera, reliquias Troia ex ardente receptas.

  hoc pater Anchises auro libabat ad aras, 245

  hoc Priami gestamen erat cum iura uocatis

  more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras

  Iliadumque labor uestes.’

  Talibus Ilionei dictis defixa Latinus

  obtutu tenet ora soloque immobilis haeret, 250

  intentos uoluens oculos. nec purpura regem
/>
  picta mouet nec sceptra mouent Priameia tantum

  quantum in conubio natae thalamoque moratur,

  et ueteris Fauni uoluit sub pectore sortem:

  hunc illum fatis externa ab sede profectum 255

  portendi generum paribusque in regna uocari

  auspiciis, huic progeniem uirtute futuram

  egregiam et totum quae uiribus occupet orbem.

  tandem laetus ait: ‘di nostra incepta secundent

  auguriumque suum! dabitur, Troiane, quod optas. 260

  munera nec sperno: non uobis rege Latino

  diuitis uber agri Troiaeue opulentia deerit.

  ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,

  si iungi hospitio properat sociusque uocari,

  adueniat, uultus neue exhorrescat amicos: 265

  pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

  uos contra regi mea nunc mandata referte:

  est mihi nata, uiro gentis quam iungere nostrae

  non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo

  monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, 270

  hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum

  nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata

  et reor et, si quid ueri mens augurat, opto.’

  haec effatus equos numero pater eligit omni

  (stabant ter centum nitidi in praesepibus altis); 275

  omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci

  instratos ostro alipedes pictisque tapetis

  (aurea pectoribus demissa monilia pendent,

  tecti auro fuluum mandunt sub dentibus aurum),

  absenti Aeneae currum geminosque iugalis 280

  semine ab aetherio spirantis naribus ignem,

  illorum de gente patri quos daedala Circe

  supposita de matre nothos furata creauit.

  talibus Aeneadae donis dictisque Latini

  sublimes in equis redeunt pacemque reportant. 285

  Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis

  saeua Iouis coniunx aurasque inuecta tenebat,

  et laetum Aenean classemque ex aethere longe

  Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.

  moliri iam tecta uidet, iam fidere terrae, 290

  deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.

  tum quassans caput haec effundit pectore dicta:

  ‘heu stirpem inuisam et fatis contraria nostris

  fata Phrygum! num Sigeis occumbere campis,

  num capti potuere capi? num incensa cremauit 295

  Troia uiros? medias acies mediosque per ignis

  inuenere uiam. at, credo, mea numina tandem

  fessa iacent, odiis aut exsaturata quieui.

  quin etiam patria excussos infesta per undas

  ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. 300

  absumptae in Teucros uires caelique marisque.

  quid Syrtes aut Scylla mihi, quid uasta Charybdis

 

‹ Prev